O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi Toshkent farmasevtika instituti

Yetakchilik uslublari va ularning qo‘llanilishi
Yetakchilik nazariyasiga binoan yetakchi asosiy e’tiborini qaysi masalan: mehnat faoliyatiga yoki insonga yo‘naltirishiga qarab farqlash qabul qilingan. Bu yondashuv muallifi D. Mak Gregor hisoblanib, uning “X” va “U” nazariyalari mavjuddir.
“X” nazariyasiga binoan:
- odamlar mehnat qilishni yoqtirmaydi va imkoniyat bo‘lishi bilanoq ishdan o‘zlarini olib qochadilar;
- odamlar o‘zlarini mas’uliyatdan olib qochadilar, buning o‘rniga ular o‘zlariga rahbarlik qilishni ma’qul ko‘radilar;
- odamlar, eng avvalo, muhofazada bo‘lishni va shu sababli, guruhda mehnat qilishni yoqtiradilar;
- odamlarni mehnat qilishga majbur etish uchun zo‘rlash va jazolash choralarini qo‘llash kerak.
“X” nazariyasiga binoan diqqat — e’tibori ishga qaratilgan, guruhga aniq topshiriqlar beradigan, buysunuvchi xodimlar ustidan qat’iy nazorat o‘rnatadigan va ularga psixologik bosim o‘tkazadigan avtokratlar eng yaxshi rahbar hisoblanadilar.
“U” nazariyasiga ko‘ra esa — asosiy e’tibori insonga qaratilgan inson munosabatlari nazariyasini amaliyotda muvaffaqiyatli qo‘llay oladigan demokratik rahbar eng yaxshi rahbar hisoblanadi. Bu yondashuvga muvofiq:
mehnat — tabiiy jarayon, insonlar nafaqat mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishga qodirlar, balki bunga o‘zlari intiladilar;
“Likert tizimi” uslubi ham to‘rt turga bo‘linadi:
„X” nazariyasiga mansub xodimlarga mo‘ljallangan avtoritar uslubda yetakchi asosan xodimlarni jazolash va mehnat bilan shug‘ullanishga majbur qilish yo‘lini tutadi. Bu uslub “xo‘jayin — tobe” munosabatlarini ifoda etadi;
“boshliq — bo‘ysunuvchi xodim” munosabatlari ustuvor bo‘lgan moyillik-avtoritar uslubda xodimlarning qaror qabul qilishdagi ishtiroki iloji boricha cheklangan bo‘ladi.
maslahatli-demokratik uslubda rahbarlar xodimlarga to‘la emas, balki qisman ishonadi.
demokratik uslub “yetakchi-izdosh” munosabatlariga asoslangan bo‘lib, bu holda xodimlarning aksariyati „V” nazariyasiga taalluqliligi bilan ajralib turadi.
Rag‘batlantirish va jazolashga asoslangan uslub quyidagilarni ko‘zda tutadi:
- topshiriq bajarilmasligi (ishning barbod bo‘lishi, belgilangan sifat,
muddat va boshqa ko‘rsatmalarga rioya qilmaslik) uchun jazoning muqarrarligi;
- ish sifati uchun yetakchida e’tiroz bo‘lgan taqtsirdagina, ya’ni yuzaga kelgan vaziyatga muvofiq jazolash;
Yuksak sifat uchun rag‘batlantirish. Bu uslub jamoaning boshqa a’zolariga ibrat bo‘ladigan darajada ishni yuqori sifatli bajargan xodimlarni rag‘batlantirish maqsadida qo‘llaniladi.
Xodimlar mehnat faoliyatini muvofiqlashtirish va ularga e’tiborli bo‘lishga asoslangan yetakchilik.
Ishlab chiqarish va insonlar munosabatiga asoslangan uslub (Bleyk va Mouton boshqaruv) turi. Mazkur tur yetakchilikning ikki kesishmasi: gorizontal o‘kda — ishga munosabat, vertikal o‘kda — insonlarga munosabat ko‘rini-shidadir