O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi

2.2§ O’quv amaliyot davomida dorivor o’simliklarni urug’larini laboratoriya sharoitida o’rganish
Tajriba maydoniga yetishtirilishi rejalashtirilayotgan dorivor o’simliklarni urug’larni saralash (1000 dona urug’ og’irligini grammda aniqlash xamda Petri likopchasida urug’ unuvchanligini aniqlash)
Dorivor o’simliklarni barcha turlarining urugʼ unuvchanligi borasidagi maʼlumotlar adabiyotlarda yetarlicha qayd etilmagan. Turlarning urugʼ unuvchanligini oʼrganish birinchi navbatda ontogenezning dastlabki bosqichlarini tahlil qilishda asqotadi. Bundan tashqari, oʼsimlik tabiiy senopopulyatsiyalarini tiklashda hamda ularning plantatsiyalarini yaratishda urugʼlarning unuvchanligi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Mahalliylashtirilgan navlarning toza, sifatli urugʼlarini keng maydonlarda ekish, qishloq xoʼjaligi ekinlarining hosildorligini oshiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Shunin uchun navning urugʼ sifatiga katta talablar qoʼyiladi. Urugʼlar asosan nav va ekish sifatlari boʼladi. Bu sifatlar Davlat standarti tomonidan belgilanadi.
Mahalliylashtirilgan navlarning toza, sifatli urug‘larini keng maydonlarda yekish, qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligini oshiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Shunin uchun navning urug‘ sifatiga katta talablar qo‘yiladi. Urug‘lar asosan nav va yekish sifatlari bo‘ladi. Bu sifatlar Davlat standarti tomonidan belgilanadi.
2.2.1 rasm. Dorivor o’simliklarni laboratoriya sharoitida urug’ unuvchanligini aniqlash.
Urug‘ning nav sifati deganda yeng avvalo, uning nav tozaligi yoki ifloslanish darajasi va tipikligi tushinilad. Navdor, toza (sof) urug‘largina navning barcha belgi va xususiyatlarini, shu jumladan yuqori maxsuldorliginixam to‘liq nasldan naslga o‘tkazadi va yuqori hosil olishni ta’minlaydi.
Urug‘lar nav sifati bo‘yicha nav tozalik darajasiga qarab uch kategoriya (toifa)ga, yani 1,2 va 3- toifaga ajratiladi. Ekinlarning nav tozaligi aprobatsiya o‘tkazish yo‘li bilan belgilanadi.
Nav tozaligi dev nav poyalari sonining shu o‘simlikning yaxshi rivojlangan poyalari umumiy miqdoriga foiz hisobidagi nisbatiga aytiladi.
Dorivor o’simliklar seleksiyasi, urug’chiligi va agrotexnologiyasi laboratoriyasida o’simligini urug’larining unuvchanligi o’rganildi. Dorivor limono’ti urug’lar uch qirrali, to‘q jigarrang 4 ta yong‘oqchadan tashkil topgan. Uzunligi 2,5–3 mm eni 1,5-2mm bo‘lib, yong‘oqchalarining usti notekis uch kirrali, rangi tuq jigarrangda yoki qo‘ng‘ir qora rangda bo‘lib, 1000 dona urug‘ og‘irligi 1.0211gr.ni tashkil etdi.
Urug‘larni labaratoriya sharoitlarida unuvchanligini o‘rganish maqsadida, Tajribalar Petri likobchasiga filtr qog‘oz to‘shalib, 100dona urug‘ ekilib, 4 qaytarilish asosida olib borildi va sinab ko‘rildi. Sinov uchun Petri likobchasiga ekilgan urug‘larda unuvchanlik 5-10 kundan so‘ng kuzatila boshlandi va 35-40 kun davom etdi.
Tajribalarning ko‘rsatilishicha, Dorivor limono’t o‘simligining urug‘ining unuvchanligi qoniqarli bo‘lib, laboratoriya sharoitda (18- 20⁰C ) o‘rtacha 70-80 % ni tashkil etdi.
Dorivor limono’t iyun-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul-sentyabrda yetiladi. Mevasi – to‘rtta yong‘oqcha. Urug‘i jigar rangda yoki qoramtir rangda deyarli to‘rtburchaksimon, silliq, uzunligi 3-5mm. Mevasi sentyabrdan boshlab yetiladi. Dorivor limono’t o‘simligi asosan urug‘idan ko‘payadi. 1000 dona urug‘ vazni 35-45gr. Unib chiqish qobiliyati 80-90%, ammo vaqt o‘tgan sari unuvchanligi pasayib boradi. Plantasiyada tishtiriladigan o‘simlikning o‘sish va rivojlanishi sifati ekiladigan urug‘ sifati bilan chambarchas bog‘liqdir. Urug‘larni yaxshi unib chiqishiekish uchun foydalanilgan urug‘ sifatiga bog‘liqdir. Yaxshi unish ko‘rsatkichlariga ega bo‘lish uchun urug‘lar yaxshi rivojlangan, yirik mevali, serhosil o‘simliklar tanlanadi. Urug‘larining fiziologik yetilishi mevasi (yong‘oqchalar) to‘liq pishishidan oldin, ya’ni jigar rangga kirib tikonchalar hosil bo‘lgan davrda teriladi.
Dorivor limono’t urugʼ unuvchanligiga qaratilgan tajribalarda urugʼlarning laboratoriya va dala sharoitidagi unuvchanligi oʼrganildi. Shuni alohida taʼkidlashimiz lozimki, urugʼlarning saqlanish muddati oshib borishi, ularning unuvchanligini pasaytirib yuboradi. Oʼsimlik urugʼlari kuz oyida yigʼib olinib, shu yilning oʼzidayoq laboratoriya sharoitida unuvchanligi aniqlandi. Urugʼlarning unuvchanligini aniqlashda M.K. Firsova metodidan foydalanib, yangi terilgan urugʼlarning unishiga haroratning taʼsirini oʼrganish uchun, tajribalarni har xil haroratda: 18-20⁰C, 23-25 ⁰C, 28-30 ⁰C da Petri likopchalarida, doimiy namlikni saqlagan holda 3 ta takrorlikda, har bir likopchada 100 donadan urugʼ bilan olib borildi. Unib chiqqan urugʼlarning oʼrtacha miqdori (% hisobida) belgilab borildi.
Tajribamiz yakunida o’simlikning urugʼ unishi uchun optimal harorat 25 ⁰C ekanligi aniqlandi. Bunda shu yilgi urugʼlarning unuvchanlik koʼrsatkichlari 80-82% ni tashkil etdi. Dorivor o’simliklarni laboratoriya sharoitida urug’ unuvchanligini aniqlashda havo harorati va o’simlikni namlab turib aniqlandi.