Yuridik shaxslarning turlariga umumiy tavsif Fuqarolik huquqi nazariyasida yuridik shaxslar bir necha asoslarga koʻra turlarga boʻlinadi. Jumladan, mulk shakliga koʻra xususiy (xususiy mulkka asoslangan) va ommaviy (davlat mulkiga asoslangan), faoliyat maqsadiga qarab tijoratchi va notijorat, ta’sischilarning ishtirokiga koʻra ta’sischilar faqat yuridik shaxslar boʻlgan (uyushma va assotsiatsiyalar), muassis faqat davlat boʻlgan (unitar korxonalar) hamda har qanday subyekt muassis boʻlishi mumkin boʻlgan korxonalar kabi turlari mavjud. Ayrim hollarda yuridik shaxslar ommaviy, xususiy va ommaviy yuridik shaxsga oʻxshash korxonalar tarzida turkumlanadi.
FKda yuridik shaxslar faoliyatining maqsadiga qarab (tijoratchi tashkilot va tijoratchi boʻlmagan tashkilot) tasniflanadi (FKning 40-moddasi).
Qonun hujjatlariga muvofiq tijoratchi yuridik shaxslar ham tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslar ham tadbirkorlik (foyda olishga qaratilgan faoliyat) faoliyati bilan shugʻullanishlari mumkin, lekin bunda, tijoratchi yuridik shaxslardan farq qilib tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslar oʻz tadbirkorlik faoliyatlaridan olgan foydani faqat a’zolarining ehtiyojini qondirish yoki oʻzga mushtarak maqsadni amalga oshirish uchun ishlatadilar. Olingan foydani boshqa maqsadlarda ishlatilishiga yoʻl qoʻyilmaydi. Shu munosabat bilan tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslarga nisbatan FK “foyda olishni maqsad qilib qoʻymagan” degan ibora emas, balki, “foyda olishni oʻz faoliyatining asosiy maqsadi qilib qoʻymagan” iborasi belgilangan. Bu esa, tijoratchi boʻlmagan tashkiloti tadbirkorlik bilan shugʻullanishi muayyan foyda koʻrishi mumkinligini belgilaydi. Faqatgina tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslarning asosiy maqsadi (yordamchi yoki boshqa maqsadlar bundan mustasno) foyda olish boʻlmaydi, xolos. Tijoratchi boʻlgan yuridik shaxslar jumlasiga xususiy korxonalar, oilaviy korxonalar, xoʻjalik shirkatlari va jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari hamda unitar korxonalar kiradi.
Tijoratchi boʻlmagan yuridik shaxslar jumlasiga matlubot kooperativlari, jamoat birlashmalari, jamoat fondlari va mulkdorlar tomonidan moliyaviy ta’minlab turiladigan muassasalar kiradi. Tijoratchi boʻlmagan tashkilotlar oʻz ustavida belgilangan maqsadlarga mos keladigan doirada tadbirkorlik faoliyati bilan ham shugʻullana oladi. Nodavlat notijorat tashkilotlarning huquqiy maqomi umumiy asoslarda Oʻzbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlar toʻgʻrisida”gi Qonunida oʻz aksini topgan.
FKning 77-moddasiga koʻra yuridik shaxslar oʻzlarining faoliyatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek, mushtarak manfaatlarini ifoda etish hamda himoya etish maqsadida uyushmalar (ittifoq) shaklida birlashmalar tuzishlari mumkin. Uyushma yuridik shaxs hisoblanib, uning a’zolari oʻz mustaqilligini va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar. Uyushma oʻz a’zolarining majburiyatlari boʻyicha uyushmaning ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda va tartibda subsidiar javobgar boʻladi.
Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari ham yuridik shaxs huquqlaridan foydalangan holda fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashadi (FK, 78-modda). Mazkur tashkilot kvaziyuridik shaxs hisoblanadi. Chunki unda ham yuridik shaxs ham ommaviy huquq subyekti (boshqaruv) belgilari mavjud.
Umuman, yuridik shaxslar oʻz faoliyatlarida Fuqarolik kodeksi normalariga, soha qonunlariga, shuningdek, ustavlari va boshqa ta’sis hujjatlariga asoslangan holda ish olib boradilar.
Nazorat savollari.
1. Yuridik shaxslarni huquq subyekti sifatida tushunchasi va mohiyatini shakllanishida bir qator nazariyalar yaratilgan. Mazkur nazariyalarni tahlil qilgan holda hozirgi kunda FK va joriy qonun hujjatlari asosida mamlakatimizda tashkil etiladigan yuridik shaxslar qanday nazariya mohiyatiga mosligini ochib bering?
2. Ma’lumki fuqarolar umumiy, davlat esa maqsadli huquq layoqatiga ega. Yuridik shaxslarning maxsus va universal huquq layoqati haqida tushunchalar mavjud. Ularni qiyosiy tahlil qilgan holda universal va maxsus huquq layoqati mohiyatini ochib bering.
3. “KAP” MChJ a’zosi V.P.Kvitko Moskva shahriga koʻchib ketayotganligi tufayli shirkatdagi oʻz ulushini ajratib berishlari toʻgʻrisida murojaat etadi. Lekin jamiyatning boshqa ishtirokchilari uning ulushini berish jamiyatning moliyaviy axvoliga salbiy ta’sir etishini, bundan tashqari MChJ ishtirokchisi agar jamiyatdan oʻz ulushini olib chiqib ketmoqchi boʻlsa uch oy ilgari bu haqda bildirishi lozimligini vaj qilib ulushni berishdan voz kechadilar. V.P.Kvitko oʻz ulushini olib berish toʻgʻrisida MChJni sudga beradi.
Sudda ushbu masala qanday hal qilinadi? 4. “Olim-A” MChJ ijro organi jami summasi 7 million boʻlgan Matiz avtomashinasi oldi-sotdi shartnomasini imzoladi. Avtomashina harid qilib boʻlingandan soʻng 7 kun oʻtib MChJning ta’sischilaridan biri boʻlgan Sh. Salimov ushbu oldi-sotdi shartnomasini tuzishga MChJ ijro organining haqqi yoʻqligini, bu shartnoma umumiy summasi MChJ ustav fondining 70%ni tashkil etishini shu sabab bunday shartnoma yirik bitim hisoblanib uni tuzishga faqatgina MChJ umumiy yigʻilishi xaqli ekanligini, ushbu shartnomaning tuzilishi jamiyatni moliyaviy qiyin ahvolga solib qoʻyganligini aytdi va sudga murojaat etdi.
Sudda ushbu masala qanday hal etiladi?
