O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi

§13. FAVQULODDA VAZIYATLARDA QISHLOQ XO’JALIK OB’EKTLARIDA 
BARQARORLIK 
Reja: 
13.1. Korxonalarning barqaror ishlashi haqida tushuncha. 
13.2. Ishlab chiqarish ob’ektlarining barqaror ishlashiga ta’sir qiluvchi omillar. 
13.3. Barqarorlikni oshirishning usul va vositalari. 
13.4. Ob’ektlarning barqaror ishlashini baholash uslublari. 
Tayanch iboralar: Barqarorlik, tuproq unumdorligi, ob-havo va iqlim sharoiti, sug’orish 
holati, germetiklik, veterinariya ishlov berish, barqarorlik koeffetsiyenti. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. O’zbekiston Respublikasi «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida»gi Qonuni. Toshkent, 20 avgust 1999. 
2. O’zbekiston Respublikasi «Fuqaro muhofazasi to’g’risida» ga Qonuni. 26 may 2000. 
3. Akimov N.I., Ilin V.G. «Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish ob’ektlarida grajdan mudofaasi». 
Toshkent «Mehnat» 1989 
13.1. Korxonalarning barqaror ishlashi haqida tushuncha 
Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalaridan biri qishloq xo’jalik ob’ektlarining Favqulodda 
vaziyat holatda barqaror ishlashni ta’minlashdan iboratdir. 
Favqulodda vaziyatlarda oziq-ovqat, xomashyo, yem-xashak va qishloq xo’jalik 
mahsulotlarini talab darajasida etishtirishni ta’minlash, moddiy jihatdan armiyani, aholini va 
sanoatni  boshqarish  asosiy  muammolardan  biridir.  Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  eng 
og’ir 
favqulodda vaziyat holatda me’yorida boshqarish uchun va mamlakatni qishloq xo’jalik 
mahsulotlari  bilan  uzluksiz  ta’minlash  uchun  tinchlik  davrida  ba’zi  bir  tadbirlarni  amalga 
oshirish 
zarur. 
Qishloq xo’jalik ob’ektining barqaror ishlashi deganda, favqulodda vaziyatlarda sifatli 
mahsulotlar etishtirish va ishlab chiqarish faoliyatining o’zaro munosibatlari bo’yicha aloqalar 
buzilganda ob’ektning qisqa davr ichida o’zini tiklab olish qobiliyati tushuniladi. 
Tinchlik davrida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillar 
aniqlanilsa va ularni tugatishga maxsus tadbirlar ishlab chiqarilgan bo’lsa, shunday ob’ektlar 
favqulodda vaziyatda muntazam ishlashga tayyor hisoblanadi. Oldindan qilinadigan tashkiliy, 
agrokimyoviy, agrotexnik, injener-texnik, veterinariya-sanitariya va boshqa tadbirlar qishloq 
xo’jalik  ob’ektlariga  favqulodda  holatlar  ta’sirini  kamaytirishi  va  asoratlarini  tezda  yo’qotish 
uchun 
yaxshi shart-sharoitlar yaratishi mumkin. 
Qishloq xo’jalik ob’ektlari va ishlab chiqarishning turg’unligi ko’pgina omillarga bog’liq 
bo’lib, ularni asosan uch guro’hga ajratish mumkin. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

13.2. Ishlab chiqarish ob’ektlarining barqaror ishlashiga 
ta’sir qiluvchi omillar 
Favqulodda vaziyatlar qishloq xo’jalik ob’ektlarining ishiga tinchlik davridagiga nisbatan 
ancha  jiddiy  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi,  va  barcha  qishloq  xo’jalik  korxonalariga  ta’sir 
ko’rsatuvchi 
omillar guro’higa quyidagilar kiradi: 
Tuproq unumdorligi. Yer qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishning asosiy vositasi. Uning 
sifati, unumdorligi, oziq-ovqat, yem-xashak va texnik ekinlarning hosildorligiga bevosita ta’sir 
qiladi. Tuproq unumdorligi uning tipiga, mexanik hamda kimyoviy tarkibiga ham bog’liqdir. 
175 
Ob-havo va iqlim sharoiti. Iqlim sharoiti ekinlarning hosildorligiga va chorvachilikning 
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Har qanday ekinning yaxshi rivojlanishi uchun ma’lum 
miqdorda issiqlik, quyosh nuri, tuproq namligi va oziq moddalar etarli darajada bo’lishi zarur. 
Sug’orish holati. Respublikamizning ayrim hududlarida tuproqdagi ortiqcha namlikni 
yo’qotishga  harakat  qilinsa,  aksincha, ba’zi hududlarda esa  tuproqda  nam  to’plash maqsadida 
yerlar 
sug’oriladi. Biroq Favqulodda vaziyat holatda sug’orish ishlari, suv inshootlari izdan chiqishi 
mumkin. 
Favqulodda vaziyatlarda bevosita aloqador bo’lmagan omillarga erkaklarning favqulodda 
vaziyatda xizmatga chaqirilish munosabati bilan mehnat vositalarining, texnikaning qisqarishi, 
qishloq xo’jaligiga pestitsidlar, fungitsidlar, mineral o’g’itlar, yonilg’i-moylash materiallari, 
biologik  preparatlar,  texnika  uchun  ehtiyot  qismlar  va  boshqalarni  etkazib  berish  kamayib 
ketishi 
kabi ishlar kiradi. Ayniqsa, qishloq xo’jaligining qator sohalarida (paxtachilik, sholikorlik, 
chorvachilik)  elektr  energiyasi  bilan  ta’minlanishining  kamayishi  yaqqol  namoyon  bo’ladi. 
Temir 
yo’l xizmatida qishloq xo’jaligi uchun zarur yuklarni tashishi qiyinlashadi. Mineral o’g’itlar, 
pestitsidlar, texnikalar ishlab chiqaradigan bir necha korxonalar ishlab chiqarish faoliyatinn 
to’xtatishi mumkin. Odamlar, texnika, yonilg’i-moylash (benzin, kerosin va hokazo) 
materiallarining etishmasligi sababli yem-xashak etishtirishda juda qiyin sharoit vujudga keladi. 
Ishlab chiqarish ob’ektlarining barqarorligiga yalpi qirg’in qurolining ta’siri bilan bog’liq 
bo’lgan  omillar  sifatida  odamlar,  o’simliklar,  hayvonlar  jiddiy  zarar  ko’rganini  aytib  o’tish 
mumkin. 
Bu omillar esa qishloq xo’jaligi izdan chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Dushman tomonidan 
bakteriologik va ximiyoviy qurollar qo’llanilganda vaziyat yanada murakkablashadi. Mana shu 
omillarning hammasini qishloq xo’jalik ishlab chiqarish ob’ektlarining urush holatidagi 
turg’unligini aniqlashda va tekshirilayotganda hisobga olish maqsadga muvoqdir. 
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining favqulodda vaziyat holatdagi barqarorligi to’g’risida, 
ularni hisoblash usullari maxsus tavsiyanomalarda bayon etilgan. 
Favqulodda vaziyatlarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarish ob’ektlarining barqarorligini 
ta’minlash uchun eng asosiysi qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini boshqarishni to’g’ri yo’lga 
qo’yishga alohida e’tibor berish lozim. 
Odamlarni, jumladan, ishlab chiqarishda ishlayotgan ishchi-xizmatchilarni yalpi qirg’in 
qurolidan  himoya  qilishni  tashkil  qilmasdan  turib,  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarishining 
barqaror 
ishlashini ta’minlash mumkin emas. Shuning uchun ham fuqaro muhofazasining tadbirlariga va 
rejalashtirishga katta barqarorlik masalalariga alohida e’tibor berilishi lozim. 
13.3. Barqarorlikni oshirishning usul va vositalari. 
Tinchlik davrida qishloq xo’jaligida yalpi mahsulot etishtirishni keskin ko’paytirish, 
moddiy-texnika ta’minoti, suv ta’minoti, avtonom energiya tizimlari, ishlab chiqarishni 
xo’jaliklararo aloqasining barqarorligini ta’minlaydigan tadbirlarni tayyorlash kerak. Qishloq 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  favqulodda  vaziyat  holatda  barqarorligini  boshqarish  tadbirlari 
maxsus 
tavsiyanomada bayon etilgan. 
Dehqonchilik va chorvachilikning barqarorligini ta’minlash maqsadida quyidagi tadbirlarni 
amalga oshirish kerak. 
Chorva mollarini himoya qilish uchun fuqaro muhofazasining tashkiliy, injener-texnik va 
zooveterenariya  tadbirlar  kompleksi  hayvonlarda  yalpi  qirg’in  qurolining  ta’sirini  kamaytiradi 
yoki 
butunlay yo’qotadi. 
Molxonalarning eshik va derazalari orasiga rezina qistirmalar qo’yish, ship, devorlardagi 
barcha  teshik-tirqishlarni  puxta  berkitish,  birinchi  galdagi  vazifadir.  Ba’zi  bir  hollarda 
derazalarning 
bir  qismini  g’isht  bilan  berkitib,  suvab  tashlash  yoki  plyonkalar  bilan  yopish  mumkin.  Bu 
molxona 
ichkarisiga radioaktiv, bakteriologik changlarni va zaharli moddalarni erkin holatda kirishiga 
to’sqinlik  qiladi.  Hayvonlarni  radioaktiv  va  bakteriologik  changlardan  hamda  zaharli 
moddalardan 
himoya qilishning eng yaxshi usuli molxona derazalarini sintetik plyonkalar bilan berkitib 
tashlashdir.  Agar  chorvachilik  fermalari  xaddan  tashqari  xavfli  va  juda  katta  zararlanish 
hududlarida 
176 
qolsa, u holda hayvonlarni gamma-nurlaridan himoya qilish maqsadida molxonalarning (asosan 
yog’och  imoratlar)  devorlari  tashqarisidan  to  derazalarigacha  70-100  sm  balandlikda  tuproq 
bilan 
ko’miladi. Ba’zan devordan 60-70 sm masofada 140-150 sm balandlikda qo’shimcha taxta devor 
uriladi,  o’rtadagi  bo’shliq  esa  tuproq  bilan  to’ldiriladi.  Molxonalarda  5-7  kunga  etarli  yem-
xashak, 
suv  g’amlanadi.  Ferma  hududdan  biroz  uzoqroq  binolarda  7-10  kunga  etadigan  qo’shimcha 
yemxashak 
g’amlanadi va ularning usti qalin materiallar bilan bekitiladi. Yem-xashak va suvning bir 
kunlik  me’yorsi:  qoramollar  uchun  5-6  kg  pichan,  20-30  l  suv;  buzoqlar,  qo’ylar  va  echkilar 
uchun 
0,5-1 kg pichan, 1-2 l suv; cho’chqalarga 2-3 kg konsentratlar va 6-8 l suv. Ratsion tarkibidan 
tuz 
chiqarib tashlanadi. 
Yaxshi hozirlik ko’rilgan chorvachilik inshootlari quyidagi himoya qilish xususiyatiga ega: 
filtrlash koeffitsiyenti inshootning turiga qarab radioaktiv moddalar uchun o’zgarib turadi, 130 
dan 
300 gacha, gaz holatidagi zaharli moddalarni esa 40 dan 60% gacha kamaytiradi. G’ishtdan 
qurilgan chorvachilik inshootlari radiatsiyani 10-15 martaga yog’och inshootlar esa 3-5 marta 
kamaytiradi.  Radioaktivchang  yerga  tushishi  bilanoq  va  radioaktivbulut  chorvachilik 
fermalaridan 
uzoqlashgandan so’ng, yana 1-8 soatdan keyin chorvachilik inshootlarida shamollatish trubalari 
va 
shamol esib turgan tarafdagi derazalari ochiladi. 
Yoz kunlari zaharli moddalar bilan zaharlangan fermalarda hayvonlarning talafotga uchrash 
xavfi tashqi xavodagi ma’lum haroratda zaharning barqarorligiga uzviy bog’liq bo’ladi. Shuni 
nazarda tutish kerakki, hayvonlar zich berkitilgan binolarda saqlab turilganda bino ichkarisida 
harorat va  namlik ta’sirida ortiqcha bosim hosil  bo’ladi. Bu esa iishoot ichkarisiga  radioaktiv 
chang, 
zaharli moddalar va bakteriologik qurol zarrachalari, boshqa gazsimon, tumansimon hamda 
tutunlarni kirishiga qulaylik tug’diradi. Bundan tashqari bino ichkarisida hosil bo’lgan ammiak, 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

namlik va havo haroratining ko’tarilishi binoga tirqishlar orqali kirgan zaharli moddalarning 
yemirilishiga olib keladi. 
Favqulodda vaziyat xavfi sodir bo’lishi bilanoq katta shaharlar va muhim ishlab chiqarish 
ob’ektlari atrofida joylashgan xo’jaliklardan barcha mollar ko’chiriladi. Hayvonlar suv bosishi 
gumon  qilingan  hududlardan  olib  chiqiladi.  Bunday  hollarda  ularni  bir  joyga  to’plash 
maqsadida 
avvaldan hozirlab qo’yilgan yerto’lalardan, bo’sh chuqur joylardan, tog’ oralig’i va yordamchi 
inshootlardan  foydalaniladi.  Mollarni  evakuatsiya  qilishda  avtotransportdan  yoki  poda  qilib 
haydash 
usulidan foydalaniladi. Bu maqsadlar uchun temir yo’l transportidan ham foydalansa bo’ladi. 
Bundan tashqari zaharlangan qishloq xo’jalik hayvonlarga veterinariya ishlov berish ham 
barqarorlikni ta’minlashning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 
Veterinariya ishlov berish jarayonida mollar tanasining sirtqi qismi butunlay radioaktiv 
moddalar,  zaharli  moddalar,  va  biologik  moddalardan  tozalanadi  hamda  zararlangan 
hayvonlarga 
tez yordam ko’rsatiladi. 
Dehqonchilikda barqarorlikni oshirishning asosiy yo’llardan biri bu o’simliklarni, chorva 
mollarini himoya qilish, sanitariya, o’t o’chirish, jamoat tartibini saqlash, qutqarish va 
zararsizlantirish guro’hlarini tinchlik davrida tuzishdir va ularni o’kitishdir. 
Favqulodda vaziyatlar natijasida zararlangan hududlarda qishloq xo’jalik ishlarini amalga 
oshirishdan oldin zarasizlantirish tadbirlari amalga oshirish shart va zarur. 
Mollarga veterinariya ishlov berish sanitariya-gigiyena jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lib, 
bunda chorvadorlar ishining xavfsizligini ta’minlashga, go’shtdan xo’jaliklar ehtiyojlari uchun 
ko’proq  ishlatishga  harakat  qilinadi.  Shuningdek  radioaktiv  moddalar  zaharli  moddalar  va 
biologik 
vositalar ta’siriga yo’liqqan hayvonlarning kasallanishini yo’qotish, bartaraf qilish va yuqumli 
kasalliklarning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik kerak. 
Xo’jaliklardagi qoramollarga veterinariya ishlov berish uchun maxsus maydoncha 
tayyorlanadi. Aholining shaxsiy qaramog’ida bo’lgan qoramollarga. joylarning o’zida ishlov 
beriladi. Veterinariya ishlov berish maydoni yilning issiq paytlarida radiatsiya miqdori kam 
bo’lgan joylarda, kimyoviy zararlanish hududdan olisda, bakteriologik shikastlanish manbasi 
chegarasi yoki hududda tayyorlanadi. Bunda avvalo tanlangan maydonlar dezinfektsiya qilinadi. 
Bunday maydonlar qatnov yo’llariga va chorvachilik inshootlariga 100-200 m uzoqlikda, suv 
havzalariga esa yaqin joylarda hamda iloji boricha suvni o’ziga shimib oladigan qumloq yerlar 
177 
tanlanadi. 
Maydonning katta-kichikligi ishlov beriladigan qoramollarning soniga qarab belgilanadi. 
Shu bilan birga har bir bosh molga taxminan 30 m
2 
hisobda joy hozirlanadi. 
Mollarga veterinariya ishlov berish quruq va suyuq eritmalar yordamida amalga oshiriladi. 
13.1-rasm. Hayvonlarga veterinar ishlov berish maydoni 
1 - qabul qilib turlarga ajratish punkti; 2 - zararlangan hayvonlar uchun maydon; 3 - ajratish; 4 
- 
haydab kirituvchi moslama; 5 - veterinar ishlov beruvchi asbob-uskunalar; 6 - haydab kirituvchi 
moslama;  7  -  dozimetriya  uchun  asbob-  uskuna;  8  -  ishlov  berilgan  hayvonlar  uchun 
maydoncha; 9 
- ishlov berilgan hayvon uchun veterinar yordam ko’rsatish maydonchasi; 10 - ajratish; 11 - 
hayvonlarni ajratish uchun asbob-uskuna; 12 - hayvonlarni ushlab turish maydonchasi; 13 - 
hayvonlarga ishlov berish vositalari; 14 - dala sharoitida so’yish punkti; 15-yuvindi oqizadigan 
chuqur; 16 - odamlarga sanitar ishlov berish maydonchasi; 17 -odamlar dam oladigan joy; 18 - 
xojatxona. 
Shu bilan birga qishloq xo’jaligi chorvachilikda barqarorlikni ta’minlashning asosiy 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

omillardan  biri  bu  chorva  uchun  yem-xashak  zaxirasi  va  ularni  turli  zararli  va  zaharli 
moddalardan 
saqlashdir. Oziq-ovqat, yem-xashak va suvlarni zaharli modda, radioaktiv modda hamda BVlar 
bilan  zararlanishiga  yo’l  qo’ymaslik  uchun  ularni  albatta  tashqi  zararlangan  havodan  ajratib 
qo’yish 
zarur. Buning uchun omborxonalarni mahkam, zich berkitilishiga ahamiyat beriladi, izolyatsiya 
qilinadigan idishlar va o’rash uchun ishlatidadigan materiallardan foydalaniladi. 
Mavjud iste’mol mahsulotlari xo’jalikda mavjud materiallar yordamida oddiy usulda 
himoyalanadi. Shuni esda tutish kerakki, zig’ir va paxta tolasidan tayyorlangan qoplar, ularda 
saqlanadigan  don,  un  va  boshqa  mahsulotlarni  zaharli  modda,  radioaktiv  modda  hamda 
biologik 
vositalar zararlanishidan himoya qilolmaydi. 
G’alla xirmonlari sintetik plyonkalar, brezent, poxollar va pichanlar yoki chimlar bilan 
yopib qo’yiladi. Brezentdan foydalanilganda albatta uning tagiga xashak solish kerak, chunki 
brezentdan Vx-gazlari va virusli aerozollar o’tib ketadi (xashak bilan qo’shimcha yopilmagap 
bo’lsa Vx-gazlari dongacha kirib boradi va uni zararlaydi). Kartoshka va ildiz tugunak mevali 
o’simliklar  avval  20  -  30  sm  xashak  bilan  berkitilib  so’ngra  tuproq  qatlami  bilan  ko’mib 
tashlanadi. 
Ulariing  bir  necha  joylarida  uzunasiga  shamollatish  qutilari  qo’yiladi,  lozim  bo’lsa 
germetizatsiya 
qilinadi  va  atrofidan  ariqchalar  qaziladi.  Kartoshka  va  ildiz  -  tugunak  mevalilarni  o’ralarda 
himoya 
qilsa  bo’ladi.  Pichan  va  xashaklar  g’arami  brezentlar,  plyonkalar  yoki  oziq  sifatida 
ishlatilmaydigan 
xashaklar  bilan  berkitiladi.  Plyonka  yoki  brezentlar  yordamida  berkitishda  ularning  chetlari 
yerga 
178 
mahkam  zichlab,  toshlar  va  tuproq  bilan  bosiladi.  G’aram  yoki  skird  atrofi  eniga  3  m  joy 
qoldirilib 
haydab tashlanadi. Qishda pichan g’aramlari ustida muz qatlamlari hosil qilish ham mumkin 
Rasm 13.2. Dag’al xashakni himoya qilish usuli 
Oziq-ovqat va suvni uy zich yopiladigan idishlarda saqlanadi. Kartoshka, sabzi, qand lavlagi 
va shunga o’xshash mahsulotlar plyonkalar bilan yopiladi yoki ko’p qatlamli qog’oz qoplarga 
taxlab solinadi va mahkam bog’lab yerto’lalarda oddiy usulda saqlanadi. Oziq-ovqatlar 
bochkalarga,  maxkamlangan  yashiklarga  solinib  ustidan  plyonkalar,  qalin  qog’ozlar  bilan 
yopiladi 
va bog’lab qo’yiladi. 
Radioaktiv chang kerosin, dizel yoqilg’ilari, benzin va qishki dezaktivlovchi eritmalar bilan 
artiladi,  zaharli  moddalar  xlorli  ohakning  suvdagi  aralashmasi,  kaltsiy  gipoxlorid  hamda 
ammiakli 
suv yoki maxsus ishqorli eritma (tarkibida 2%li natriy ishqori, 5% li monoetanolamin va 20% li 
ammiakdan iborat, u zahrinni yaxshi zararsizlantiradi) shimdirilgan lattalar bilan artiladi. 
Texnikani dezinfektsiya qilishda kaltsiy gipoxloritning suvli eritmasi, formaldegid (chumoli 
aldegidi) lizol, xlorli yod va boshqalardan foydalaniladi. Joylarni zararsizlantirish bilan bog’liq 
bo’lgan ishlar, maxsus texnika vositalarni hamda katta kuch sarflashni talab qiladi. Masalan 
hududdagi 1 ga maydonni degazatsiyalash uchun kamida 10 t degazatsiyalovchi eritma kerak 
bo’ladi. Shuning uchun ham xo’jalikdagi hamma hududlar qurilishlar, inshootlar 
zararsizlantirilmasdan, faqat aholi yashaydigan va ishlaydigan hamda hayvonlar oziq-ovqat 
jamg’arilgan  joylargina  zararsizlantiriladi.  Joylarning  qolgan  qismlari  to’siqlar  bilan  o’ralib 
maxsus 
belgilar ko’yiladi va o’z-o’zidan zararsizlanguncha qoldiriladi. 
Hududlarni, yem-xashakni, oziq-ovqatni, suvni va har xil buyumlarni zararsizlantirish 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

deganda dezaktivatsiyalash, degazatsiyalash va dezinfektsiya qilish ishlari tushiniladi. 
13.4. Ob’ektlarning barqaror ishlashini baholash uslublari 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda favqulodda vaziyatlarda barqarorlikni baholashning 
asosiy  mezonlardan  biri,  bu  ob’ektning  turli  tabiiy,  texnogen  va  antropogen  favqulodda 
vaziyatlar 
natijasida  belgilangan  miqdor  va  nomenklaturadagi  mahsulot  turlarini  ishlab  chiqarish 
qobilyatini 
aniqlashga aytiladi. 
Ob’ektlarning barqarorligini baholashdan maqsad, ishlab chiqarish binolari, texnologik 
uskunalar va vositalarni turli omillar ta’sirida bo’sh joylarini aniqlab, ularni barqarorligini 
oshirish to’g’risida tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. 
Ob’ektlarning barqarorligini baholash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda 
quyida keltirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha favqulodda vaziyatlarning ta’sir darajasi o’rganiladi: 
- prognozlar asosida favqulodda vaziyatlar vujudga kelganda, ob’ektdagi 
taxminiy holat aniqlaniladi, ya’ni, bino va inshootlarni statik 
179 
barqarorligi, yong’in xavfsizligi, radiatsion holat, pana joylar hisobi, 
axborot ta’minot tizimi, qishoq xo’jaligi chorvalari va ularnig 
mahsuldorligi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari va o’simliklarini 
turlari mahsuldorligi holati baholanadi. 
Baholashning ikkinchi bosqichida, birinchi bosqich natijalaridan kelib chiqqan holda 
aniqlangan  bo’sh  joylar  va  barqarorlikni  oshirish  maqsadida  tadbirlar  rejasi  tuziladi  va  uni 
amalga 
joriy qilinadi. 
Turli favqulodda vaziyatlarda ob’ektlarni barqarorligi va aholining himoyalanganligi asosan 
muhandislik himoya ko’rsatkichi, ya’ni himoya inshootlar bilan ta’minlanganlik va tayorgarlik 
darajasi (SQ va M-11-11-77), hayotni ta’minlash tizimi bilan ta’minlanganligi, FV axborot 
ta’minot tizimi bilan ta’minlanganligi va ularni ishonchliligi bilan baholanadi. 
Dehqonchilikda barqarorlikni baholashda mavjud o’simliklarni radiatsiya, kimyoviy 
elementlar va biologik vositalar ta’sirida barqrorligi FVda qoldiq yalpi mahsulot miqdorining 
rejaviy yalpi mahsulot miqdori nisbati bilan baholanadi, ya’ni 
B
o’s
= (Q
YaM
/R
YaM
)*100% , 
B
o’s 
- dehqonchilik tarmog’ida barqarorlik darajasi, % ; 
Q
YaM 
- qoldiq yalpi mahsulot qiymat miqdori, so’m; 
R
YaM 
- rejadagi yalpi mahsulot qiymat miqdori, so’m. 
Qoldiq yalpi mahsulot qiymat miqdori quyidagi formula orqali aniqlaniladi 
Q
YaM 
= R
YaM 
- ( M
tt 
+ M
t
) 
M
tt 
- mahsulotning FV da to’g’ridan–to’g’ri yo’qotilgan qiymat miqdori, 
so’m; 
M
t 
- mahsulotning etishtirish texnologiyasi o’zgarishi hisobidan 
yo’qotilgan qiymat miqdori, so’m. 
Chorvachilikdagi barqarorlik ko’rsatkichlari xuddi o’simlikshinoslik kabi aniqlaniladi. 
Qishloq xo’jaligidagi mashina-traktor parki va yonilg’i-energetik vositalarlarning barqarorligi 
ularning texnik tayyorlik koeffitsiyenti bilan baholanadi, ya’ni : 
K 
TT 
= 1 – K
t 
/ K
j, 
K
TT 
- texnik tayyorgarlik koeffitsiyenti; 
K
t 
- texnik vositalarini ta’mirlash va xizmat ko’rsatishda bo’lgan 
kunlar soni ; 
K
j 
- texnik vositalarning ob’ektda bo’lgan jami kunlar soni. 
Mashina–traktor parkidan foydalanish koeffitsiyenti quyidagi formula orqali aniqlaniladi 
K
f 
= K
i 
/ K
j, 
K
f 
- mashina –traktor parkidan foydalanish koeffitsiyenti; 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

K
i 
- texnik vositalarini ob’ektda ishlagan kunlar soni ; 
K
j 
- texnik vositalarning ob’ektda bo’lgan jami kunlar soni. 
Boshqa sohadagi barqarorlik ko’rsatgichlari ham yuqorida keltirilgan mantiqdan kelib 
chiqqan holda aniqlaniladi va baholanadi. 
Nazorat uchun savollar. 
1. Barqarorlik deganda nimani tushunasiz? 
180 
2. Favqulodda vaziyatlarda chorvachilik va dehqonchilik 
3. ishlab chiqarishda barqrorlik ko’rsatgichlari nimadan tashkil topadi? 
4. Tuproq unumdorligi va iqlimning barqarorlikka ta’siri 
5. Favqulodda vaziyatlar vujudga kelishidan oldin barqarorlikni oshirish uchun amalga 
oshiriladigan ishlar nimadan iborat? 
6. Favqulodda vaziyatlarda barqarorlikni oshirish vositalari nima? 
7. Barqarorlikni oshirishning asosiy usullarini tushuntirib bering. 
8. Barqarorlikni baholash nima uchun va qachon o’tkaziladi. 
9. Dezinfektsiya, dezaktivatsiyalash, degazatsiyalashning barqarorlikka ta’siri nimadna iborat? 
10. Barqarorlik koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz va u qanday hisoblanadi? 
181