PqTStn-Stp.
Foyda o’z e’tibori bilan ishlab chiqarish samaradorligini xarakterlovchi korxona ishi
natijalarining umumlashgan ko’rsatkichlaridan biridir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida
ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichi bilan foydaning ahamiyati ancha ortdi.
Foyda ishlab chiqarishni o’stirish
va takomillashtirish, korxona moddiy manfaatdorligini
ko’chaytirish hamda jamiyat sof daromadini ko’paytirish manbai sifatida nomoyon
bo’lmoqda.
Qishloq xo’jalik korxonalarida foyda bilan birga sof foyda ham hisoblab chiqiladi.
Sof foyda (Dch) yalpi mahsulot qiymati (Svp) bilan uning tannarxi (Svp) o’rtasidagi farq
tarzida hisoblab chiqiladi:
Dch Svp-Svp
Qishloq xo’jaligida
sof daromad yalpi mahsulotdan, foyda esa tovar mahsulotdan
hisoblab chiqiladi. Yalpi mahsulot tovar mahsulotdan ko’p bo’lganligidan sof daromad
ham foydadan ko’pdir. Sof daromadning realizatsiya qilingan qismi pul ko’rinishida
nomoyon bo’ladi va foyda shakliga kiradi, boshqa qismidan esa korxonalar ichida iste’mol
qilish uchun tabiiy shaklda foydalaniladi (urug’lar,
oziqalar, podani to’ldirib ketadigan
yosh mollar va hokazo).
Qishloq xo’jalik korxonalarining sof daromadi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
va ijtimoiy iste’mol fondlarini o’stirishning asosiy manbaidir. Qishloq xo’jalik
korxonalarida tarmoq sof daromadining bir qismigina shakllanadi, sof daromadning boshqa
qismi esa tegishli kanallar (narxlar va xakozo) orqali davlatning markazlashgan sof
daromadiga tushadi.
Suv xo’jaligi korxonalari va tashkilotlarida ishlab
chiqarilgan butun mahsulot
realizatsiya qilinishi kerak bo’ladi, binobarin sof daromad bilan foyda miqdor jihatidan
mos bo’lib tushadi. Shuning uchun suv xo’jaligi korxonalarida foyda xo’jalik faoliyatining
natijali ko’rsatkichi sifatida hisoblab chiqariladi.
Foydaning mutloq summasi tannarx va narxlar darajasiga,
chiqariladigan mahsulot
ishlab chiqarilishi miqdori hamda strukturasiga bog’liq bo’ladi. Barqaror narxlar bo’lganda
foyda summasi realizatsiya qilingan mahsulot miqdori va tannarxi darajasiga bog’liq
bo’ladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarishning ko’payishi va arzonlashishi foyda
miqdori ko’payishining asosiy manbaidir.
Xo’jalik hisobi korxonalarida balansli foyda va hisobli foyda farqlanadi. Balansli
foyda mazkur korxona balansidagi barcha ishlab chiqarishlar
foydasining summalaridan
tarkib topadi.
Hisobli foyda balansli foyda bilan ishlab chiqarish fondlari haqi hamda bank
kreditlaridan foydalanish o’rtasidagi tafovut tarzida aniqlanadi.
Lekin foydaning mutloq summasiga qarab ishlab chiqarishning samaradorligi
to’g’risida fikr yuritish qiyin. Iqtisodiy samaradorlikni aniqlash
uchun rentabellikning
nisbiy ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Hisobli foyda joriy etilishi munosabati bilan
umumiy rentabellik va hisobli rentabellikni farqlash lozim bo’ladi.
Foydaning to’la tannarxga (S) foizlarda ifodalangan nisbati rentabellik darajasi (Ru)
yoki me’yorini ko’rsatadi.
Ruq
C
n
100
*
Rentabellik darajasi joriy sarflarning iqtisodiy samaradorligidan guvohlik beradiki, u
sarflangan mablag’lar 1 so’mi hisobida olingan foyda miqdorini ko’rsatadi.
Korxonaning joriy sarflari bilan barcha foyda asosiy va oborot fondlar qiymati bilan
ham taqqoslanishi mumkin. Foydaning asosiy ishlab chiqarish va oborot fondlariga
ifodalangan nisbati foyda, me’yoridir (Rn)
Rn
Ф
n
100
*
Foyda me’yori mehnatning va ishlab chiqarish
vositalarining iqtisodiy
samaradorligini ko’rsatadiki, hamda ijtimoiy jamg’armalar asosida kengaytirilgan takror
ishlab chiqarish imkoniyatlarini harakterlaydi.
Rentabellikning ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari tizimidagi o’rni
to’g’risida gapirganda shuni ta’kidlash kerakki, bu ko’rsatkich ko’pincha
umumlashtiruvchi, asosiy ko’rsatkich hisoblanmoqda.
Amalda foyda o’sishi omillarini hisobga olish kerak. Barcha iqtisodiy vositalardan
ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish, mahsulot sifatini yaxshilash,
tannarxni kamaytirish
manfaatlari uchun foydalanish muhimdir. Bunday yondashuvdan foyda va rentabellik
ishlab chiqarish samaradorligini eng muhim ko’rsatkichlari bo’lib qoladi.
