O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

7.1-rasm. Sanoat mahsuloti chakana narxining tarkibi 
Mahsulot ishlab 
chiqarishining 
me’yoriy tannarxi 
Korxonalar 
foydasi 
Qayta ishlash va 
sotish 
tashkilotlarining 
chiqimlari va foydasi 
Markazlashgan 
sof foyda 
(soliqlar) 
Chakana savdo 
me’yoriy 
chiqimlari va 
foyda 
Xarid narxi 
Ulgurji narx 
Chakana narx 
7.2-rasm. Qishloq xo’jalik mahsuloti chakana narxining tarkibi. 
To’liq 
me’yoriy 
tannarx 
Korxonalar 
foydasi 
Ta’minot sotish 
tashkilotlari 
me’yoriy chiqimlari va 
foydasi 
Markazlashgan 
sof foyda 
(soliqlar) 
Chakana savdo 
me’yoriy chiqimlari 
va foyda 
Korxona ulgurji narxi 
Tarmoq ulgurji narxi 
Chakana narx 

---

Qishloq xo’jalik mahsulotining xarid narxlari halk iste’moli tovarlari davlat narxlari 
uchun asos hisoblanadi. harid narxlarining oshishi yoki kamayishi qishloq xo’jalik oziq-
ovqat mahsulotlari chakana narxlariga ta’sir ko’rsatadi. 
O’z navbatida sanoatning qishloq xo’jaligida ishlatiladigan ishlab chiqarish 
vositalariga ulgurji narxlari xarid narxlariga ta’sir o’tkazadi. Qishloq xo’jalik va 
melioratsiya mashinalariga, qurilish materiallari va boshqa ishlab chiqarish vositalariga 
ulgurji narxlarni kamaytirish qishloq xo’jalik mahsulotining tannarxi pasayishiga, tegishli 
ravishda esa harid narxlari pasayishiga olib keladi. 
Sanoat ulgurji narxlari ham qishloq xo’jalik mahsuloti narxlari bilan bog’liqdir. Bu 
aloqa qishloq xo’jalik xom ashyosi hamda ishchi va xizmatchilar ish haqi orqali o’rnatiladi. 
Hammaga ma’lumki chakana narxlar darajasi bilan ish haqi darajasi o’rtasida muayyan 
bog’liqlik vujudga keladi. Chakana narxlar ish haqi orqali avval sanoat mahsuloti 
tannarxiga keyin esa ulgurji narxlariga ta’sir o’tkazadi. 
Davlat buyurtmasiga kiritilgan mahsulot narxining tarkibiy qismi bo’lgan oborot 
solig’i jamiyat sof daromadining narxlar siyosati orqali davlat byudjetiga bevosita va to’la-
to’kis olish shakllaridan biridir. Oborot solig’i davlat markazlashtirilgan moliyaviy 
resurslarining asosiy manbalaridan biri sifatida namoyon bo’ladi. Oborot solig’i tovar 
narxining moddasi bo’lgani holda narx hosil qiluvchi omil hisoblanmaydi. Uning sof 
daromad tarkibidagi kattaligi narx darajasiga va foyda miqdorlariga bog’liq bo’ladi. Asosan 
halq iste’moli tovarlariga shuningdek sanoatning neft mahsulotlari, gaz va elektr 
energiyasiga ulgurji narxlariga oborot solig’i solinadi. Yengil va oziq-ovqat sanoati 
tarmoqlari uning asosiy manbalari hisoblanadi. Oborot solig’i ulushi bu tarmoqlar 
mahsuloti narxlarida 20% dan ko’proq, og’ir sanoat tovarlari ulgurji narxida 4% ga 
yaqinini tashkil etadi. 
Oborot solig’i solinadigan tovarlar doirasi asta-sekin torayib bormoqda uning ulushi 
bir qancha xollarda tovarlar narxida kamaymoqda. Bunda korxonalar foydasi va xususan 
fondlar haqi singari shakldagi foyda hisobiga davlat byudjetiga tushumlar ko’payadi. 
Iqtisodiy asoslangan narxlar belgilash bozor iqtisodi sharoitida eng muhim 
vazifalaridan biridir. Rejali narxlar hisobini quyidagi formula bo’yicha aniqlash tavsiya 
etiladi: 
SqZmQZzn(1Qr)QEnFK, 

---

bunda: Zm - ishlab chiqarishning me’yoriy moddiy chiqimlari, so’m: 
Zzn- me’yoriy ish haqi, so’m; 
R-ish haqiga proportsional taqsimlanadigan ish haqi me’yori: 
F-asosiy va oborot fondlarining o’rtacha yillik qiymati, so’m: 
K-mahsulot fond sig’imini, fondlar samaradorligi (ishlab chiqarishning yuqori fond 
sig’imlik tarmoqlari uchun K<1, kam fond sig’imini tarmoqlari uchun esa K>1 hisobga 
oluvchi koeffitsent).
Iqtisodiy asoslangan narx ishlab chiqarish barcha chiqimlari qoplanishini va zarur 
miqdordagi foyda olinishi ta’minlanishi kerak. Narxga qo’shiladigan foyda miqdori har bir 
me’yoriy ishlayetgan korxonada iqtisodiy rag’batlantirish fondlari tashkil qilish, byudjetga 
to’lovlar berish va bank kreditlarini hisob-kitob qilish uchun yetarli bo’lishi kerak. 
Narx-navolar mehnat ijtimoiy sarflarini tobora to’laroq aks ettirishi, ishlab chiqarish 
va muomla chiqimlari qoplanishini hamda har bir me’yoriy ishlab turgan korxonaga 
muayyan foydani ta’minlashi lozim. 
Narxlar tizimidagi asosiy yo’nalish-ularning mahsulot tannarxini rejali kamaytirish 
va mehnat unumdorligini yanada oshirish bazasida tinmay pasaytirishdir.