O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

6.8. Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlash va suvga haq to’lashni 
tashkil etish 
 
Mavjud adabiyotlarda suvdan foydalanish samaradorligini yaqqol va lo’nda qilib 
tushuntiradigan ko’rsatkichlarni takomillashtirish orqali va sug’oriladigan yerlardan 

---

foydalanish samaradorligini mukammal ko’rsatadigan ko’rsatkichlarni ishlab chiqish ustida 
harakat qilingan. Bundan tashqari hozirgi paytda xo’jaliklarga yetkazib berilayotgan suvga 
iqtisodiy asoslangan baho o’rnatilmaganligi uchun suvni deyarli tekinga berilishi undan 
foydalanishning samaradorligini oshirishga yo’l qo’ymasligi ko’rsatilgan. Shuning uchun 
ham ushbu mavzuda suvni manbada tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni alohida 
hisobga olish manbada tashkil qilingan suvning tan narxini, suvni xo’jaliklar 
chegarasigacha yetkazib berish tannarxini va nihoyat suvdan foydalanuvchi xo’jaliklar 
ichida sug’orishni tashkil etish tannarxini aniqlash yoritilgan. Mavzuning oxirgi qismida 
har bir m
3
suvning iqtisodiy bahosi va uning ikki stavkalik sotish bahosini belgilash haqida 
fikr bildirilgan. Mamalakatimiz sahro va cho’lga mansub «Arid» mintaqasida joylashgani 
sababli bu yerlarda yashovchi halqlarning hayotiy faravonligini, turmush-darajasini asosan 
suv bilan ta’minlashiga bevosita bog’liqdir. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining deyarli 
hammasi sug’oriladigan yerlarda ishlab chiqariladi, shuning uchun ham arid mintaqasida 
suvning ahamiyati beqiyosdir. Umuman olganda bu mintaqada suvsiz dehqonchilikni 
rivojlantirib bo’lmaydi.
Bizning mamlakatimizda suvning ahamiyati benihoya katta bo’lishiga qaramasdan, 
uning qadriga hamisha ham yetavermaymiz, sababsiz suv isrofgarchiligiga tez-tez yo’l 
qo’yaveramiz. Suvni tejab sarflaydigan sug’rish texnikasini va texnologiyasini ahyon-
ahyonda qo’llaymiz. Dehqonchilikdagi sug’orish texnologiyasi bundan ming yillar burun 
ham egatlar orqali amalga oshirilardi, hozir ham xuddi shunday. Dehqonchilikda ilg’or 
hisoblangan AQSh, Isroil kabi davlatlarda paxta dalalarida tomchilatib sug’orish usullarini 
qo’llash hisobiga har-bir gektar yerga 2-3 ming m
3
sarflayotgan bir vaqtda biz 10 ming m
3
va undan ham ko’proq suv sarflaymiz. Hozirgacha sug’oriladigan dehqonchilikda suvdan 
foydalanish samaradorligini aniqlashning takomillashgan aniq uslubini ham ishlab chiqqan 
emasmiz. 
Samaradorlikni aniqlashda quyidagi bir qator uslublardan foydalanib kelmoqdamiz. 
Sug’orish tizimining foydali ish koeffitsiyenti. 
Wм
Wд
ФИКт
Bunda FIKm-sug’orish tizimining foydali ish koeffitsiyenti. 

---

W
d
-sug’oriladigan dalaga yetkazib berilgan suvning hajmi. 
Wm –manbada sug’orish uchun olingan suvning hajmi. 
Mazkur formula orqali birdaniga butun sug’orish tizimining foydali ish koeffitsiyenti 
aniqlaydigan bo’lsa, xo’jaliklararo va xo’jaliklar ichki sug’orish tizimlarining 
samaradorligini aralashtirib yuborgan bo’lamiz. Natijada samaradorlik koeffitsiyenti bir 
muncha noto’g’ri chiqadi. Shuning uchun xuddi shu formuladan foydalanib alohida 
xo’jaliklararo va ichki sug’orish tizimining samaradorligi koeffitsiyentini topib, keyin har 
ikkalasini ko’paytirish orqali umumiy sug’orish tizimidan foydalanish samaradorlik 
koeffitsiyenti quyidagicha topiladi. 
ФИКит
ФИКхт
ФМКт
:
Bunda FIKxm-xo’jaliklararo sug’orish tizimining foydalanish koeffitsiyenti. 
FIKit-ichki sug’orish tizimining foydali ish koeffitsiyenti. 
Suvdan foydalanish samaradorligini aniqlashda faqat xo’jaliklararo va ichki xo’jalik 
kanallarida yo’qotilgan suvni aniqlash bilan chegaralanadigan bo’lsak, suvdan foydalanish 
samaradorligini to’liq aniqlay olmaymiz. Bizning fikrimizcha yo’qotilgan suvning umumiy 
hajmini aniqlashda quyidagi formula qo’proq mos keladi.