navbatida sug’orish o’tkaziladigan dalaning suvdan foydalanish koeffitsiyentini to’liq
ko’rsatadi.
Suvdan foydalanish samaradorligini yanada to’laroq aniqlash uchun mazkur suvni
sug’orish dalasiga yetkazib kelish xarajatlarini ham hisobga olish zarur, deb hisoblaymiz.
Buning uchun esa sug’orish suvining tannarxini aniqlash birmuncha murakkab bo’lganligi
uchun quyidagi etaplarga bo’lib aniqlashni tavsiya qilamiz. Suvni manbalarda tashkil qilish
bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni alohida hisobga olib manbada tashkil qilingan suvning
tannarxini aniqlash kerak.
Bunda 1 m
3
s.t
Wм
Mтх
yoki 1 m
3
s.t bir m
3
suvning tannarxi so’m, tiyin.
Mm.x-manbada tashkil qilingan suvning hajmi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning hajmi,
so’mda Wm-manbada tashkil qilingan suvning hajmi m
3
.
2. Suvni xo’jaliklar chegarasigacha yetkazib berish bilan bog’liq xarajatlardan kelib
chiqib suvning yetkazib berish tannarxini alohida hisoblash kerak. Bunda 1 m
3
s.ye
Wе
Ех
ya’ni 1 m
3
s.ye-bir m
3
suvni xo’jaliklar chegarasigacha yetkazib berish tannarxi so’m tiyin.
Yex-suvni xo’jaliklargacha yetkazib berish xarajatlari so’m tiyin.
We-xo’jalik chegarasigacha yetkazib berilgan suvning hajmi, m
3
3. Xo’jaliklar ichida sug’orishni tashkil etish tannarxini ham hisobga olinishi kerak.
Bunda 1 m
3
s.s.t.
Wд
Сх
ya’ni bir m
3
sug’orish suvining tannarxi so’m tiyin.
Sx-sug’orish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar so’m, tiyin.
Har uchala turdagi xarajatlardan kelib chiqib aniqlangan suv tannarxlarini qo’shib
tizim bo’yicha bir m
3
sug’orish suvining tannarxi aniqlanadi. Bunda 1 m
3
s.t.t 1 m
3
s.t. 1
m
3
s.s.t.
Agarda mazkur formuladan foydalanib sug’orish tizimi bo’yicha bir m
3
suvning
to’liq
tannarxini aniqlay olsak, suv resurslarining iqtisodiy bahosini topish yo’lidagi
birinchi qadamni qo’ygan bo’lamiz. Suvdan foydalanish samaradorligini aniqlash bo’yicha
hal qilishni lozim bo’lgan navbatdagi masala har bir m
3
sarf qilingan suvning mahsulot
berish imkonini aniqlashdir. Buni amalga oshirish uchun biz quyidagi uslublarni taklif
qilamiz.
1) 1 m
3
s.s..
м
Ямк
Bunda 1 m
3
s.s. bir m
3
suvning samaradorligini yalpi mahsulot qiymati orqali, so’m.
Yamq-yalpi mahsulot qiymati, so’m
m-manbadan olingan suvning hajmi, m
3.
2) 1 m
3
s.s.d.
Wм
Яд
Bunda1 m
3
s.s.d- m
3
suvning samaradorligini yalpi daromad orqali, so’m .
Yad- yalpi daromad so’m.
3) 1 m
3
s.s.f.
Wм
Сф
Bunda 1 m
3
s.s.f-bir m
3
suvning samaradorligi sof foyda hisobiga so’m.
Sf-sof foyda.
Yuqorida keltirilgan suvning foydalanish koeffitsiyenti, bir m
3
suvga sarflanadigan
tashkiliy, transport xarajatlari va xo’jalikning o’zida sug’orish
uchun qilinadigan
xarajatlarni hamda har bir m
3
suvdan olinadigan samarani hisobga olib uning iqtisodiy
bahosini quyidagicha aniqlashni taklif qilamiz.
1 m
3
s.i.b
ЕКФо
Фм
Сх
Хе
Хт
Bunda Xm suvni birlamchi manbada tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan davlat
xarajatlari.
Xe-suvning xarajatlar chegarasiga yetkazib berish
uchun sarflanadigan davlat
xarajatlari.
Sx-xo’jalik hududida sug’orish bilan bog’liq bo’lgan ichki xo’jalik xarajatlari.
Fm-suv xo’jalik tashkilotlari olishi mumkin bo’lgan me’yoriy foyda.
Ye-asosiy fondlar qiymatiga proportsional ravishda olinishi zarur bo’lgan me’yoriy
foyda.
K-foyda sig’imini hisobga oluvchi koeffitsiyent.
Fo-mahsulot birligiga to’g’ri keladigan asosiy va aylanma fondlarning qiymati.
Hozirgi kunda har m
3
oqar suv uchun belgilangan 4,5 tiyinlik to’lov va yer ostidan
olinadigan suvga 6 tiyinlik to’lov suv xo’jaligida sarflanadigan xarajatlardan kelib chiqib
aniqlanmagan. Bu to’lovlar umumiy xarajatlarning 10 % ini ham tashkil etadi.
Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha sug’orishda foydalaniladigan suvning
samaradorligini oshirishning eng asosiy omili sug’orish tizimini ekspluatatsiya qilish
xarajatlaridan kelib chiqib xo’jaliklarga yetkazib berilgan
suvni sotish masalasi
hisoblanadi.
Hozirgi kunda sug’orish suvi uchun sarflanadigan xarajatlar davlat byudjeti hisobiga
amalga oshiriladi.
Sug’orish suvining tekinligi iste’molchilardan suvni tejab-tergap va yuqorisamara
bilan foydalanishlariga qiziqtirmaydi, natijada juda ko’p suvlar kanallarga shimilib yoki
parlanib ketadi, xo’jalik hududiga yetib kelgan suvlar
ham har doim samarali
foydalanmaydi.
Bizning fikrimizcha bozor iqtisodi qonuniyatlaridan kelib chiqib sug’orish suvini
foydalanuvchilarga sotishni tashkil qilish kerak. Sug’orish suviga baho berishda tovar-
resurs sifatida emas, balki xo’jaliklarning suv olish nuqtasigacha
suvni yetkazib berish
uchun davlat tomonidan sarflangan xarajatlardan kelib chiqib belgilash kerak. Bunda
suvning uning qiymatidan emas, balki tannarxidan kelib chiqib belgilanishi kerak. Bunda
suvning sotish bahosi uning tannarxidan baland bo’lishi kerak.
Suvning bahosi bilan
tannarxi o’rtasidagi farq suv xo’jaligi tizimidagi korxonaning foydasini tashkil qiladi.
Bunday korxonalar me’yoriy faoliyati ko’rsatishi uchun rentabellik darajasini 25-30 %
bo’lishi kerak. Sug’orish suviga baho belgilashda 2 stavkali tarifdan foydalanishimiz
mumkin. 1 stavka manbadan olingan va xo’jalik hududiga yetkazib berilgan har bir m
3
suvga haq to’lash.
2 stavka har bir gektar sug’oriladigan yerga qat’iy baho o’rnatilishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
