O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mavzuga doir mulohaza
Jaholat asoratida
Respublika, viloyat davlat arxivlarida butun-butun qishloq 
mehnatkashlarining yangi ariq chiqarish, mavjud ariqlami tartibga 
solish, daryo, soylarga to ‘g'onlar qurishni so‘rab yozgan ariza, 
talabnomalari ko ‘plab saqlangan. Arizalami qarab chiqish uchun 
avval ular rus tiliga tarjima qilinar edi. Vaqt esa o ‘tib borar, masala 
hal b o ‘lguncha dehqonlar azob chekardi.
0 ‘lka ehtiyojlari qondirilmay, sekin-asta qashshoqlanish bosh- 
landi. A n’anaviy xalq ta’limining eng muhim vositalari hisoblanmish 
islom dini ta ’limotiga asoslangan maktab va madrasalar faoliyati 
cheklab qo‘yildi. Bir vaqtning o ‘zida yangi ko‘chib kelgan o ‘ris 
mahalla va qishloqlarida xristian cherkovlari - butxonalar qurildi. 
Hatto N. Ostroumov degan ashaddiy josus masixiy «Injil» kitobini 
o'zbekchaga tarjima qilib tarqatdi...
Shahar hokimlari, qozi va boshqa amaldorlar, imomlar va 
m aktabdorlarnichaqirib,m asjidlardanam ozdan so'ng oqpodshohning 
nomini duo qildirishga buyruq berdilar.
Fozilbek Otabek o ‘g ‘lining yozishicha, biron musulmon ko‘- 
chada o ‘tib ketayotgan uezd boshlig‘i yoki pristavni k o ‘nnay qolib 
o ‘midan mrmagani va salom bennagani uchun, oxrankalar qaytib 
kelib uni kaltaklagan, hatto qamatgan. Andijon hokimi ayrim 
m o‘4abar odamlami: «Menga salom bermading», deb haqorat qilgan, 
gap qaytarsa bir necha kunga qamatgan.
477
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ichki siyosatdagi bu ishlar ikki maqsadni k o ‘zlab qilinar edi. 
Biri - mahalliy musulmonlar e ’tiqodini susaytirib, diniy ibodatlami 
ichdan yemirish va shu y o ‘l bilan o ik a d a xristianlik diniy huquqlami 
qaror toptirish. Ikkinchi maqsad - bosqinchi o ‘ris podshohi va uning 
oilasiga ehtirom bildirish orqali, keyincha SSSRda t o i a g ‘alaba qil­
gan g ‘oya - mahalliy xalqni «ulug‘ rus» xalqini e ’zozlashga o ‘r- 
gatish va shu y o i bilan xalqimizning o ‘zligini unutishga undash.
Bunday siyosat oqibatida o ik a d a asta-sekin m a’naviy qash- 
shoqlik boshlandi. M ustamlakachilar xalqni gumrohlikda saqlash 
uchun islom dini da’vatiga qarshi axloqsizlik, nopoklik odatlarini 
yoydilar. Elni masixiylikka tortish, o ‘ta noziklik bilan ruslashtirish 
siyosatini yurgizmoqchi b oidilar. Qadimiy shaharlarimizning chekka 
joylarida Rossiyada odat b o ig a n razil ishlardan biri - islovatxonalar 
ochildi. «Yangi shahar» deb atalmish o ‘rislar yashaydigan obod 
joylarda ichkilikxonalar tashkil qilindi. Bu kasofat b a ’zi imoni 
zaif musulmonlami ham o ‘ziga tortdiki, o ‘sha davrdan boshlangan 
ichkilikbozlik sho'rolar hokimiyati yillarida hamma yoqni qamrab 
oldi. Endi esa bundan qutilishning aslo iloji boim ayotir.
Shaharlarda yangi ochilgan ko‘chalarga rus podshohlari-yu, 
o ‘ris generallarining nomlari qo‘yildi.
Keyinchalik o ik a g a temir y o i tortilgach, barcha bekat nomlari 
ham ruslashtirildi. Nom q o ‘yishdagi bu yanglish ishlar mana endi 
mustaqillikka erishilgandan keyingina tugatila boshlandi.
Bulaming barchasi mahalliy xalq ommasining ikki tabaqasiga, 
ayniqsa, yomon ta’sir k o isatad i. Biri - mehnatkash xalq (avominnos) 
ning o ‘sha davrdagi piri-ustozi b o im ish islom dinimizning oliy 
tabaqali peshvolariga azob berayotgan edi. Mahalliy mudarrislar, 
diniy olim-ulamolar bunday k o ‘rgilikdan ruhiy azobda qoldilar. 
Ular yaxshi bilardilarki, Q ur‘oni Karimning biron so‘zi tugul, hatto 
biron nuqtasi, harfini tushurib qoldirish ham gunohi kabirdir. Axir, 
qanday qilib uning m a’nosini buzgan holda yangidan nashr qildirib 
b o ia d i, qanday qilib xalqimiz ongiga singib ketgan So‘fi Olloyor- 
ning ta iim iy g ‘azallarini o ‘zgartirib b o ia d i. Nahotki, jum a namoz- 
larida oq podshoh va uning oilasi nomini xutbaga k o ‘shib o ‘qitil- 
sa! Ichkilikbozlik, fohishabozlikka, boshqa yangi betartibliklarga 
qanday chidab b o iad i! Buning ustiga, madrasalar ixtiyoridagi vaqf 
yerlarga ham tajovuz boshlandi. Bunday yerlar madrasa xodimlari 
va talabalaming tirikchilik manbai edi. Bunday yerlami hukumat 
tomonidan sotib yuborish haqida k o isa tm a b o ig a n edi. Natijada 
ulamolar asosiy daromad manbaidan ham ajralib, iqtisodiy jihatdan 
kam bag‘allashishi boshlangan edi.
478
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Chorizm ichki siyosati ruhiy azob berayotgan ikkinchi tabaqa -
yangi muallimlar va k o ‘zi ochilayotgan yoshlar edilarki, bular XX 
asrdan boshlab shakllangan b o i g ‘usi jadidlar toifasining dastlabki 
vakillari edilar. Ular yangi ochilgan rus-tuzem maktablarining 
ayrim taraqqiyparvar muallimlari va o ‘sha maktabni bitirgan yosh 
mullabachchalar Rusiya bosqinidan so‘ng hayotda yuz berayotgan 
salbiy o ‘zgarishlami, mehnatkash xalq ahvoli va kayfiyatini 
sinchkovlik bilan kuzatishga qodir yoshlar b o iib , keyincha ilg‘or 
fikrli jadidizm harakatining faollari o ‘sha yoshlardan yetishib 
chiqadi. Ular hokim to ‘ralaming k o ‘zidan yirokda yurishga urinar, 
ammo ro‘y berayotgan voqealami ko‘rib, o ‘zlarini qo‘ymoqqa joy 
topa olmas edilar. Ularda hukmron tuzumga qarshi tug‘yon bosh- 
lanayotgan edi. Ular faqat bitta narsani - milliy istiqlolni, o ‘z xalqi- 
ning porloq istiqbolini o ‘ylar edilar.
(Sayfiddin Hoji Jalilov.
«Saltanatni titratgan kunlar».
Toshkent, 1998, 16-19-betlar)