O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Sodiqov H.
Arafa. «Guliston», 1976 yil 7-SON, 10- 11-betlar. B o‘lg‘usi 
Vaqtli hukumat raisining bu e ’tirofi 1916 yilgi q o ‘zg‘alonning ulkan ko'lam i va 
tarixiy ahamiyatidan darak bcradi.
: Красный архив. Т. XXIV, 1929, стр. 85-86.
511
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o id irilgan, 300 mingdan ortiq aholi xorijga chiqib ketgan, 1 million 
kishining mol-mulki talon-toroj qilingan, aholidagi otlaming 50 foizi, 
sigirlaming 39 foizi, tuyalaming 55 foizi, qo‘y va echkilaming 50 
foizi o ig a n va musodara qilingan'. O ik a aholisi keskin kamayib 
ketdi. Aholi tarkibida ruslar, rusiy zabonlarning kamayishi ulaming 
frontga olinishi va Rossiyaga ko‘chib ketishi bilan ifodalansa, tub joy 
aholisining kamayishi asosan 1916 yilgi ommaviy qirg‘in, ochlik va 
xorijiy mamlakatlarga chiqib ketganliklari bilan ifodalanadi.
Q o‘zg ‘alonda qoraqalpoqlar ham faol ishtirok etdilar. 1916 yil 24 
iyulda Sho‘raxon jabhasi To‘rtko‘l b o ‘limi Saxtian jam oasi ayollari 
bo‘lis boshqaruvchisi Qozoqboy Abdikarimboevdan front orqasi 
ishchilarining ro‘yxatini va o ‘z erlarini va o ‘g ‘illarini mardikorlikdan 
ozod qilishni talab qilib chiqdilar. Bunday chiqish 26 iyulda X o‘jaer 
jam oasida ham yuz berdi. B o iisn in g barcha qishloqlaridan 200-300 
ayol o ‘z bolalari bilan To‘rtk o ig a kelib, soldatlarga tashlandilar. 
Kazak soqchi komandasi ayollami tarqatib yubordi va ulardan bir 
nechtasini qamoqqa oldi2.
1916 yil 29 iyulda Saribiy b o iis i aholisi (1 ming odam chamasi, 
ichida k o ‘pgina ayollar bor) bolta, pichoq, kaltaklar bilan qurollanib, 
Sho‘raxon uchastkasi Saribiy b o iislik boshqarmasiga y o i oddi. 
Aholining talablariga b o iis boshqaruvchisi qo‘rs javob beradi. 
G ‘azablangan xalq Saribiy b o iis boshqaruvchisi Sodiq Boyakov 
va unga qarashli uchta oqsoqolni oid irad i. Shundan so‘ng ular 
Amudaryo b o iim i b osh ligig a o ‘z talablarini bildirish maqsadida 
Petroaleksandrovskga y o i oladi, lekin isyonni bostirish uchun 
soldatlaming kelib yetganini eshitgan qo‘zg‘alonchilar uylariga 
tarqalib ketadi. B o‘riboy Salmanov, Olloniyoz Xudoynazarov, Davlet 
Eshimbetov, Jabbor Q o‘shiq, Sulton Jabborberganovlar qo‘zg ‘alon- 
ning faol qatnashchilari edi. Avez To‘ti Orazbeygamovaning nomi 
hanuz xalq xotirasida.
Sho‘raxon jabhasi boshqa b o iim larida ham g ‘alayonlar b o iib
o ‘tdi. 1916 yil 29 iyulda To‘rtko‘1 b o iis i Saxtian, X o‘jaer va To‘rtko‘1 
jam oalari aholisi b o iis y ig in ig a qatnashishdan bosh tortib, b o iis
boshqaruvchisiga vakillarini jo ‘natishadi. 0 ‘zlarining talablarini 
qondirishga erisholmagan isyonchilar b o iis boshqaruvchisi idorasini 
ag‘dar-to‘ntar qiladi va otliq askarlar kazarmasidan soldatlar yetib 
kelgandan so‘nggina orqaga qaytadi.
1 
Yorqin Ibrohim.
Turkistondagi 1916 yil isyoni haqida b a ’zi m a’lumotlar. 
«Turk madaniyati». Anqara, 1968 yil, 68-son.
20 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 1137-ish, 201-varaq.
512
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Chimboy jabhasi Beshyab b o iis i aholisi ham qo‘zg‘alon domiga 
tortildi. 1916 yil 27 iyulda ularga Eshim volostining birinchi va 
ikkinchi ovullari, keyin Yangibozor va Nukus bo‘lislari, 29 iyulda esa 
Chimboy shahri ham qo‘shildi.
1916 yil 29 iyul quni Chimboy isyonchilari q o iig a tushgan narsa 
bilan qurollanib, pristav idorasiga yo‘1 oladi. Polisiya pristavi xalq 
arzlariga rad javobini beradi va vakillardan birini yarador qiladi. 
Darg‘azab chimboyliklar pristav idorasiga hujum qilib, podshoh 
portretini yoqadilar, pristav Makeljanyasni o ‘ldiradilar va uning 
yaqinlarini kaltaklaydilar. Ammo isyonchilar kazaklar tomonidan 
tarqatib yuboriladi. Bu qo‘zg‘alonda Jumon Mametqulov, Salima 
mullo Shalimova, Gulzoda Tongirbergenova, Oygul Mambetova, 
Shamurod Sagatbaev va boshqa ko‘plab kishilar faol ishtirok etdi1.
Chimboy qo‘zg ‘alonibaliqchilarorasidaham kuchlig‘alayonlarga 
sabab b o id i. 1916 yil 4 avgustda M o‘ynoqda g ‘alayonlar boshlandi. 
Baliqchilar ovchilik xo‘jayiniga hujum qildi, uning mol-mulkini 
yakson qilib, gidrometrik postni egalladi. M o‘ynoq baliqchilari 
ketidan 0 ‘rga ovchiligi baliqchilari ko‘tarildi. M o‘ynoq va 0 ‘rga 
baliq ovchiliklarini qo‘riqlash uchun 4-Sibir o ‘qchi polki jo ‘natildi.
Chor m a’murlari harbiy kuch ishlatibgina qo‘zg ‘alonni bosti- 
rishga erishdilar. 103 nafar qo‘zg‘alon ishtirokchisi, shu jumladan, 
18 ayol qamoqxonaga tashlandi. Harbiy tribunal qo‘zg‘alon 
rahbarlarining bir qismini osib oidirishga, qolganlarini esa Sibirga 
surgun qilish bilan turli muddatlarga qamoq jazosiga hukm qildi.
Qoraqalpoq eli 1916 yilgi ozodlik harakatida faol qatnashib 
chor m a’murlarini jiddiy xavf-xatarga soldi2. M a’muriyat tomoni­
dan ko‘rilgan jazo choralariga qaramay qoraqalpoqlaming mavjud 
mustamlaka zulmiga qarshi qat’iy kurashi davom etaverdi.