o id irilgan, 300 mingdan ortiq
aholi xorijga chiqib ketgan, 1 million
kishining mol-mulki talon-toroj qilingan, aholidagi otlaming 50 foizi,
sigirlaming 39 foizi, tuyalaming 55 foizi, qo‘y va echkilaming 50
foizi o ig a n va musodara qilingan'. O ik a aholisi keskin kamayib
ketdi. Aholi tarkibida ruslar, rusiy zabonlarning
kamayishi ulaming
frontga olinishi va Rossiyaga ko‘chib ketishi bilan ifodalansa, tub joy
aholisining kamayishi asosan 1916 yilgi ommaviy qirg‘in, ochlik va
xorijiy mamlakatlarga chiqib ketganliklari bilan ifodalanadi.
Q o‘zg ‘alonda qoraqalpoqlar ham faol ishtirok etdilar. 1916 yil 24
iyulda Sho‘raxon jabhasi To‘rtko‘l b o ‘limi Saxtian jam oasi ayollari
bo‘lis boshqaruvchisi Qozoqboy Abdikarimboevdan front orqasi
ishchilarining ro‘yxatini va o ‘z erlarini va o ‘g ‘illarini mardikorlikdan
ozod qilishni talab qilib chiqdilar. Bunday chiqish 26 iyulda X o‘jaer
jam oasida ham yuz berdi. B o iisn in g barcha qishloqlaridan 200-300
ayol o ‘z bolalari bilan To‘rtk o ig a kelib, soldatlarga tashlandilar.
Kazak soqchi komandasi ayollami tarqatib yubordi va ulardan bir
nechtasini qamoqqa oldi2.
1916 yil 29 iyulda Saribiy b o iis i aholisi (1
ming odam chamasi,
ichida k o ‘pgina ayollar bor) bolta, pichoq, kaltaklar bilan
qurollanib,
Sho‘raxon uchastkasi Saribiy b o iislik boshqarmasiga y o i oddi.
Aholining talablariga b o iis boshqaruvchisi qo‘rs javob beradi.
G ‘azablangan xalq Saribiy b o iis boshqaruvchisi Sodiq Boyakov
va unga qarashli uchta oqsoqolni oid irad i. Shundan so‘ng ular
Amudaryo b o iim i b osh ligig a o ‘z talablarini bildirish maqsadida
Petroaleksandrovskga y o i oladi, lekin isyonni bostirish uchun
soldatlaming kelib yetganini eshitgan qo‘zg‘alonchilar
uylariga
tarqalib ketadi. B o‘riboy Salmanov, Olloniyoz Xudoynazarov, Davlet
Eshimbetov, Jabbor Q o‘shiq, Sulton Jabborberganovlar qo‘zg ‘alon-
ning faol qatnashchilari edi. Avez To‘ti Orazbeygamovaning nomi
hanuz xalq xotirasida.
Sho‘raxon jabhasi boshqa b o iim larida ham g ‘alayonlar b o iib
o ‘tdi. 1916 yil 29 iyulda To‘rtko‘1 b o iis i Saxtian, X o‘jaer va To‘rtko‘1
jam oalari aholisi b o iis y ig in ig a qatnashishdan bosh tortib, b o iis
boshqaruvchisiga vakillarini jo ‘natishadi. 0 ‘zlarining
talablarini
qondirishga erisholmagan isyonchilar b o iis boshqaruvchisi idorasini
ag‘dar-to‘ntar qiladi va otliq askarlar kazarmasidan soldatlar yetib
kelgandan so‘nggina orqaga qaytadi.
1
Yorqin Ibrohim.
Turkistondagi 1916 yil isyoni haqida b a ’zi m a’lumotlar.
«Turk madaniyati». Anqara, 1968 yil, 68-son.
20 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 1137-ish, 201-varaq.
512
www.ziyouz.com kutubxonasi
Chimboy jabhasi Beshyab b o iis i aholisi ham qo‘zg‘alon domiga
tortildi. 1916 yil 27 iyulda ularga Eshim volostining birinchi va
ikkinchi ovullari, keyin Yangibozor va Nukus bo‘lislari, 29 iyulda esa
Chimboy shahri ham qo‘shildi.
1916 yil 29 iyul quni Chimboy isyonchilari q o iig a tushgan narsa
bilan qurollanib, pristav idorasiga yo‘1 oladi. Polisiya pristavi xalq
arzlariga rad javobini beradi va vakillardan birini yarador qiladi.
Darg‘azab chimboyliklar pristav idorasiga hujum qilib, podshoh
portretini yoqadilar, pristav Makeljanyasni o ‘ldiradilar
va uning
yaqinlarini kaltaklaydilar. Ammo isyonchilar kazaklar tomonidan
tarqatib yuboriladi. Bu qo‘zg‘alonda Jumon Mametqulov, Salima
mullo Shalimova,
Gulzoda Tongirbergenova, Oygul Mambetova,
Shamurod Sagatbaev va boshqa ko‘plab kishilar faol ishtirok etdi1.
Chimboy qo‘zg ‘alonibaliqchilarorasidaham kuchlig‘alayonlarga
sabab b o id i. 1916 yil 4 avgustda M o‘ynoqda g ‘alayonlar boshlandi.
Baliqchilar ovchilik xo‘jayiniga hujum qildi, uning mol-mulkini
yakson qilib, gidrometrik postni egalladi. M o‘ynoq baliqchilari
ketidan 0 ‘rga ovchiligi baliqchilari ko‘tarildi. M o‘ynoq va 0 ‘rga
baliq ovchiliklarini qo‘riqlash uchun 4-Sibir o ‘qchi polki jo ‘natildi.
Chor m a’murlari harbiy kuch ishlatibgina qo‘zg ‘alonni bosti-
rishga erishdilar. 103 nafar qo‘zg‘alon
ishtirokchisi, shu jumladan,
18 ayol qamoqxonaga tashlandi. Harbiy tribunal qo‘zg‘alon
rahbarlarining bir qismini osib oidirishga, qolganlarini esa Sibirga
surgun qilish bilan turli muddatlarga qamoq jazosiga hukm qildi.
Qoraqalpoq eli 1916 yilgi ozodlik harakatida faol qatnashib
chor m a’murlarini jiddiy xavf-xatarga soldi2. M a’muriyat tomoni
dan ko‘rilgan jazo choralariga qaramay
qoraqalpoqlaming mavjud
mustamlaka zulmiga qarshi qat’iy kurashi davom etaverdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
