O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mulohaza uchun та ’lumotlar
Jadid Obidjon Mahmudov, Ashurali Zohiriylaming sa’y-harakati 
bilan chiqa boshlagan «Sadoi Farg‘ona» gazetasi ham tahsinga 
sazovor faoliyat ko‘rsatdi. Uning sahifalaridan butun vodiyda 
kechayotgan ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy-mafkuraviy hayotga oid 
ko'plab maqolalar o ‘rin olgan. Turmushda mavjud b o ig a n xilma- 
xil kamchilik, nuqsonlami fosh etish orqali mahalliy aholi milliy 
ongining o ‘sishiga xizmat qiluvchi xat va xabarlar ham gazetadan 
muntazam o ‘rin olib turgan.
Gazetaning 1914 yil 2 iyul sonida «Andijonda ovmachilik» nomli 
maqolada jamiyatdagi ayrim порок, yaramas illatlar ochiq-oshkora 
fosh qilingan. «Andijonda, - deyilgan edi, jumladan, bu maqolada, -
Ollo-qulbek qasrida bir saroy va bir necha do‘konlarda ushbu
XX asrda Turkistonda mavjud b o iib turg‘on qabixadan, ya'ni 
bachchabozlik ko‘p rivojda ekan. Mazkur m avze’da 13 yoshdan 
16 yoshgacha yetgan juvonlardan yetti nafar bor ekan. Har kun 
va kechalari 500 nafardan bir ming nafargacha odamlar, hattoki 
madrasalardagi mullabachchalar jam b o iish ib choy ichib o iira r 
ekanlar. 7 iyunda mazkur m avze’dan o iib erdimki, mazkur saroyga 
ko‘zim tushdi. Bir necha nafar o ‘rislar ko‘rindi, ichkari kirib qarasam
4 nafar o ‘ris starshiylari xotinlari ilan ikki nafar mehmonlari ilan 
va boshqa odamlar jam b o iish ib , 4 nafar bachchani o ‘ying‘a solib 
turibdur.
Ba’zi odamlar bachchalarg‘a 5 rubllik, 3 rubllik qog‘ozlami 
yopishtirib turib ekonlar. Ajabo! Andijon qozi va ulamolari teatmi 
harom deb, bul tariqa m a iu m va mashhur joyda b o iib turgan 
bachchabozlikni nim ag‘a ko‘zlari ko‘rmas ekan? Va na uchun amri- 
m a’rif qilmas ekanlar?»
«Sadoi Farg‘ona»ning 1915 yil 2 yanvar sonidagi «Nafsoniyat- 
qahramoni» sarlavhali maqolada esa Andijonda amalga oshiri- 
layotgan xayrli, ibratli ishlar hikoya qilinadi. Unda Andijondagi 
mashhur Oftobachi madrasasi binosi eski b o iib , «talabalami 
istiqomat qilmoqlariga yaramay qolinganligi sababli, Andijonning 
yalang‘ochqo‘rg‘onlik hoji Muhammad eshon janoblari Nasibullo 
o ‘zaqchalaridan mazkur madrasa binosini isloh qilib burungi mudarris 
keltirilib, madrasani aw algidek obod qilib talabalar o‘qumoqda 
ekanlar» deb yozilgandi.
405
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Gazetaning o'sha yil 25 fevral sonida «Ana mullalamingahvoli!» 
degan xabar e ’lon qilinadi. Unda, jum ladan, mana bu satrlar bor 
edi: «Andijonda Mahmud dasturxonchi madrasasida turg‘uvchi 
bir necha nafar axloqi buzuq yomon mullalar bir yaxshi pok 
mulloni madrasadan zo ‘rlik qilib chiqaribdurlar. Bechorani gunohi 
bachchabozlikdan m one’ qilishi ekan. So‘ngra bechora to ‘g ‘ri 
mulla janob inspektor to ‘rag‘a arz qilibdur. Inspektor to ‘ra mazkur 
ishni haqiqat qilmoqqa madrasaga borib polisiya bilan hujraga 
kirib kitoblar ko‘rib turilg‘on holqa bir to ‘nki yashchinda bach- 
chalarg‘a solib o ‘ynaturgon (kokil) topibdurlar. Bui ishdan ko‘p 
narida b o iib janob inspektorg‘a yuboribdurlar. Ana mullalaming 
ahvoli!».
Shu gazetaning 15 may sonida Ashurali Zohiriyning «Turkis­
tonda birinchi yurist» maqolasi bosildi. Unda Toshkentdan Q o‘- 
qonga kelib qolgan Toshpoiatbek N orbo‘tabek o ‘g ‘li haqida gap 
borar edi. 0 ‘zbeklardan birinchi b o iib dunyoviy fanlar bo‘yicha 
yevropacha usuldagi oliy m aiu m o tg a ega b o ig a n bu ziyolining 
hayoti va faoliyati o ‘zgalarga namuna sifatida ta rg ib qilingan.
Ana shunday m aiu m o tlar asosida TRMB b o sh lig i polkovnik 
Volkov o ‘z boshliqlariga yuborgan mutlaq maxfiy axborotlarida 
shunday xulosa chiqargan edi: «Xulosa qilib aytganda, «G ‘ayrat» 
shirkat jam iyati hissadorlar jamiyati emas, balki demokratik asosga 
qurilgan izchil artel sifatida o ‘zini namoyon qilmoqda. Bu birodarlik 
faoliyat doirasi shundayki, u bilan doimo hisoblashishga va unga 
muhofaza b o iim i doimo ko‘z-quloq b o iib turishiga to ‘g ‘ri keladi»1. 
Polkovnik Volkov agenturasi y o ilag an yana bir axborotni ham uning 
boshliqlari diqqat bilan o ‘rgandi. Bu axborotda Ubaydullaxo‘ja 
bosh b o ig a n Toshkent jadidlari Andijondagi «Taraqqiyparvarlar» 
firqasi bilan birlashgani va ularda tumanboshi tilmochlari Sulaymon 
Kelginboev, Akbarboy va Madamin Boytursunovich O io zaliev
hamda Ubaydullaxo‘janing ukasi Bashirulla X o‘jaev muhim rol 
o ‘ynashi ko‘rsatilib, ular bilan maslakdosh rus jum alisti Vadim 
Chaykin hokimiyatga qarshi mahalliy yoshlami uyushtirayotgani 
m a iu m qilingan edi. Greklar ustidan Turkiyaning g ‘alabasini 
tilovchi bu maxfiy jam iyatning maqsadi, agent fikricha, «mahalliy 
rus hokimiyatini yerga urib qoralash orqali mahalliy xalq o ‘rtasida 
obro‘ qozonishdir». TRMB maxfiy agenti Mirza Ahmad Qushbegiev 
esa uni to id irib «agar bu jam iyat jazosiz qolaversa u holda dah- 
shatli kuchga aylanadi. Xalq ulaming qarm ogiga ilinib, jilovini
1 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 1144-ish, 35-varaq.
406
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ularga berib qo‘yadi»', deb o ‘zbek jadidlari faoliyati to ‘g ‘risida 
batafsil axborot bergan edi.
TRMB boshlig‘i jadidlar safida Qushbegiev, rus inqilobchilari 
qatorida esa «Avgustovskiy» kabi o ‘z «Azef»lariga ega edi. Yevgeniy 
Filippovich A zef eserlar firqasi Markaziy Q o‘mitasi a ’zosi, jangovar 
terrorchi tashkilot rahbari sifatida 1901-1908 yillarda podshoh 
amaldorlarini dahshatga solgan. Ichki ishlar vaziri Pleveni o'ldirgan 
eserlar rahbari. Aslida u rus siyosiy polisiyasi agenti b o ig an . Uning 
kimligi 1908 yildagina fosh qilingan va katta shov-shuvga sabab 
bo‘lgan. Avgustovskiy 1912-1917 yillar mobaynida bolsheviklar 
safiga kirib olgan TRMB maxfiy agenti edi.
Polkovnik Volkov rus hukumati siyosatini beigilashda maxfiy 
siyosiy razvedkachi sifatida general-gubernatorga zarur yo‘riqlami 
berib turdi. 1916 yil avgust oyida Kuropatkin bilan o ik a safariga 
chiqqan Davlat Dumasi a ’zolari orqasidan o ‘z odamlarini qo‘yib, 
ularning har bir harakatini k o ‘zdan qochirmadi. Uning agentlari 
Turkiston m a’muriyati ustidan shikoyatlami qabul qilayotgan Davlat 
Dumasi a ’zolari faoliyati haqida shunday xuiosaga kelishgan edi: 
«Davlat Dumasi a ’zolari bilan suhbatdan so‘ng tuzemeslar o ‘z 
ehtiyojlari va shikoyatlari bilan oliy hokimiyatga murojaat qila 
olishlari mumkinligini tushunishdi hamda ana shu hokimiyat panohida 
shikoyatlari asosli bo‘lsa mahalliy hokimiyatdan qo‘rqmasliklarini 
angladi»2.
Mustatnlakachi m a’murlar Toshkent, Andijon va Q o‘qon kabi 
yirik m a’muriy markazlarda tobora kuchayib borayotgan «Taraq­
qiyparvarlar» firqasidan hayiqib qolishdi. 1916 yil 16 oktyabrdan 
3,5 oy oldin yopib q o ‘yilgan «Turkestanskiy kray» gazetasi yana 
nashr qilina boshladi. Uning muharriri o ‘zbek advokati Shoislom 
Sulton Shoahmedov bo‘lib, muharririyat xodimlari ilg'or fikrli rus 
ziyolilari edilar. Siyosiy razvedka boshlig‘i Volkov o ‘zining 1916 
yil 4 noyabrdagi general-gubernator nomiga yuborgan maxfiy 
axborotida ularga shunday ta ’rif beradi: «Gazetada shifokor David 
Ilich Chernoborodov ishlaydi. U o ‘zining 1905 yildan beri davom etib 
kelayotgan jinoiy faoliyati bilan bizga tanish. Kazalinsk shahridan 
kelgan Zubarev Ivan Yegorovich sosialist-revolyusionerlar firqasi 
bilan 1910 yildan bog‘langanligi m a’lum. So‘ly o ‘nalishdagiqarashlari 
bilan taniqli Berdichevskiy Moisey Markovich Vadyaev shirkati 
idorasida ham ishlaydi. Gazeta uchun pulni Q o‘qon Birja Q o‘mitasi
1 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘anna, 1-ro‘yxat, 1902-ish, 65-varaq.
20 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 1144-ish, 8-varaq.
407
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bermoqda. Kelgusida gazeta muharriri Shoahmedov bizga nom a’lum 
manbadan 100 ming rubl olishni m oijallam oqda. Bu mablag1 gazeta 
faoliyatini kengaytirishga sarflanmoqchi. «Turkestanskiy kray» 
gazetasi «Turkestanskiy golos» gazetasi qiyofasidakuchli raqobatchini 
k o ‘rsa-da, bu raqobat g ‘oyaviy mazmunda b oim ay, balki sof tijorat 
jabhasidadir»1.
General-gubemator mahkamasi maxsus b o iim i, y a’ni siyosiy 
razvedka, Turkiston rayon muhofaza b o iim i hujjatlari shuni k o ‘r- 
satadiki, Turkistonning harbiy-siyosiy doiralari jadidlam ing «Ta­
raqqiyparvarlar» firqasi nashrlari ta’siridan talvasaga tushganlar.
Turkiston matbuoti tarixida «Hurriyat» (1917-1918) gazetasining 
ham o ‘m i salmoqlidir. Samarqandda haftada ikki marta 4 sahifada 
chiquvchi bu gazetani taraqqiyparvar ziyolilar tashkil etishgan 
edi. Gazetani «Zarafshon» kompaniyasi chiqarib, unga jadidlar 
yetakchilaridan Akobir Shomansurzoda muharrir b o ig a n . Tahririyat 
tarkibida o ik an in g taniqli ijtimoiy-siyosiy arboblaridan M ahmudxo‘ja 
Behbudiy, A bdurauf Fitrat, Said A hmadxo‘ja Siddiqiy, Mardonqul 
Shomahmudzodalar b o iib , ulaming materiallari gazetadan keng 
o ‘rin olgan.
Jadidlaming jum allari ham Turkiston xalqlari milliy ongini 
o ‘stirish va o ‘zligini anglashda katta xizmat qilganini alohida k o ‘rsatib 
o iis h lozim. Bu o ‘rinda M ahm udxo‘ja Behbudiy muharrirligida 
1915 yiddan chiqqan «Oyina» jum alining faoliyati diqqatga 
sazovordir. «Oyina» o ‘zbek tilining sofligini saqlash uchun kurashdi 
va mslashtirish jarayonining salbiy ta’siridan saqlanishga chaqirdi. 
« 0 ‘z xalqchilligimizni yo‘qotsak, - deb yozgan edi «Oyina», -
e ’tiqodimiz ham o ‘z-o‘zidan y o ‘qoladi. Til muhofazasi eng muhim 
majburiyatdir».
Ulamolar tomonidan 1915-1918 yillarda chiqarilgan «Al-isloh» 
jum ali faoliyatida ham m a’rifatparvarlik, din, urf-odatlar sofligi 
va ms ta’siriga qarshi kurash ustivor edi. 1917 yil fevral inqilobidan 
keyin «Al-izoh», «Ishchilar dunyosi», «Kengash», «Hurriyat» kabi 
jum allar chiqa boshladi. 1896 yildan 1917 yilga qadar 18 ta mscha 
jum allar nashr qilinganini ham eslatib o iis h darkor. «Средне­
азиатский вестник» (1896), «Туркестанский скорпион» (1907), 
«Средняя Азия» (1910), «Туркестанский кара-курт» (1911), 
«Степные миражи» jum allari shular jum lasidandir2.
' 0 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 1144-ish, 33-varaq.
2 
M ustamlaka Turkiston matbuoti tarixi tarix fanlari doktori N.Abduazizova 
tadqiqotlarida to ‘la o ‘z aksini topgan. «M illiv jum alistika tarixi». Т., 2008. ikki 
jildlik.
408
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xulosa qilib aytganda, Turkiston matbuoti o ‘z davrining ovozi 
vazifasini o ‘tadi. Mustamlaka istibdodida o‘lkaning iqtisodiy, ijti- 
moiy-siyosiy va madaniy-ma’rifiy hayotini o ‘zida yaqqol aks et- 
tirdi.