O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mavzuga doir hujjat
(Q uram a tum ani hokim i polkovnik K allaurning 1880 yil
16 iyulda Sirdaryo viloyati harbiy gubernatoriga y o ‘llagan
axborotidan)
«Men, 10 iyul kuni volost boshqaruvchisi saylovini o ‘tkazish 
uchun X o‘rdon qishlog'iga keldim. Mulla Shermuhammad Xudoy- 
berganov, Xolmuhammad Xudoyberganov, Muhatnmadqul Qop- 
lonov boshchiligidagi olomon men tushgan uyni o ‘rab oldi. Xalq 
oldiga chiqqanimda odamlar mulla Shermuhammad nomzodini say- 
lovga qo‘yishimni talab qilishdi. Men ularga yig‘ilish o ‘tkaziladigan 
joyga borishlarini buyurdim. Ammo ular ko'rsatilgan joyga 
bonnasliklarini aytdilar. Shunda men olomonni tarqatib yuborishni 
buyurdim. Ammo g ‘alamislar odamlarni qarshilik ko‘rsatishga 
chaqirdilar. 
Ur-to‘polon boshlandi. 
Mirshablarni kaltaklashdi. 
Odamlarni to'polonga boshlaganlardan biri Muhammadqul bo‘l- 
sa tilmochimning yuziga shapoloq tortdi. Otliq kazaklar yetib 
kelgandagina olomonni tarqatib yubordik. Hibsga olingan mulla 
Shermuhammad, Muhammadqul Qoplonov va Xolmuhammad 
Xudoyberganovlar Q o‘yliqqa yuborilgandan keyin yig‘ilish m o‘ljal- 
langan joyga bordim. Ammo u yerda ellikboshilardan boshqa 
hech kim yo'qligini ko‘rdim. Odamlar ikki chaqirimcha naridagi 
qo‘rg‘onchada to ‘planishib to ‘polonni davom ettirishayotganini 
xabar qilishdi. Men tilmoch va mirshablarni ularning oldiga 
jo ‘natdim. Ular ko'p o ‘tmay hovliqib qaytishdi. Odamlar ulami yana 
kaltaklashibdi. Tilmoch ularga buyrug‘imni yetkazganda xaloyiq 
orasidan bir necha kishi «tuman boshlig‘i tilmochi va odamlarini 
so‘yish kerak. Shunda bu ishning d o v ru g i uzoqqa ketadi. Bizni hech 
narsa qilisha olmaydi. Kezi kelganda ulami otsa ham boiaveradi», 
deb qichqirishibdi. Men ular oldiga jo ‘nadim. Olomonga ularning
' CTsha hujjat, 6-varaq.
427
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tartibsizligi hunuk oqibatlarga olib kelishini tushuntira boshladim. 
Qonunga ko‘ra bunday ish oqibatsiz qolmasligi va qattiq jazolanishini 
aytdim. Ammo olomon parvo qilmadi. Saylov joyiga borishdan bosh 
tortishgani yetmaganidek, do‘q-po‘pisa ham qilishdi:
- D o‘q qilma!
- Sibiringdan ham qo‘rqmaymiz!
Vaziyatni chamalab k o ‘rib men saylov o ‘tkazmaslikka qaror 
qildim »1.
* * *
Viloyat harbiy gubematori tumanboshining axborotnomasiga 
jiddiy baho berib, zudlik bilan jazo choralarini kuchaytirishga kirishdi. 
«To‘polon» boshliqlari mulla Shermuhammad, Xolmuhammad 
Xudoyberganov va Muhammadqul Qoplonov Yettisuv viloyatining 
Saripul shahriga badarg‘a qilindilar. Keksa, salomatligi yomon 
b o iish ig a qaramay, ularga shafqat qilinmadi. 1881 yil 28 aprelda 
Yettisuv 
viloyati 
harbiy 
gubematorining Turkiston 
general- 
gubematoriga yuborgan axborotnomasida, «kasalliklari tufayli 
Saripulga yetib borisholmay, Lepsinsk shahrida turib qolishgan... 
uch tuzemesdan ikkitasi - Xudoyberganovlar keksa, juda qashshoq» 
ekanliklari va ular shaharda sadaqa so‘rab tirikchilik qilishayotganligi 
m a’lum qilingan2.
Chor amaldorlarining rahmsiz jazolari ham erksevar Farg‘ona 
xalqini cho‘chita olmadi. 1885 yilning yozida mustamlakachi 
amaldorlami tahlikaga solgan katta xalq harakati boshlandi.
Tadqiqotchilaming 
m a’lumotlariga 
qaraganda, 
1887-1897 
yillar mobaynida Farg‘ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida 
aholining mavjud tuzumga qarshi mingga yaqin chiqishlari b o ‘lgan. 
0 ‘lka general-gubematori mahkamasi, siyosiy razvedka, polisiya 
boshqarmalari arxivlarida saqlangan va bizgacha yetib kelgan 
hujjatlar mahalliy m a’muriyat - volost boshqamvchisi - mingboshi, 
xalq sudyasi - shariat qozilari saylovlarini shunday chiqishlaming bir 
shakli b o ‘lganini k o ‘rsatadi.
Tarixdan xolislik nuqtai nazaridan bir fakt y a ’ni hozirgacha 
tadqiqot ob’ekti b o im ag an hodisani - Turkiston ulamolarining 
chorizmga qarshi muxolifatni tug‘dirishdagi roli va o ‘mi xususida 
fikr yuritish lozim3.
' 0 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 19-ro‘yxat, 908-ish, 1-3-varaqlar.
20 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 19-ro‘yxat, 908-ish, 2-8-varaqlar.
3