O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Fan va sa n ’at. 
Mustamlakachilar, eng avvalo, mahalliy xalqning 
o ‘zligini tanishlariga m one’lik qildilar. Aksincha, turli y o ila r bilan 
rus madaniyatini targ‘ib etishga kirishdilar.Xalqimizning ming yillar 
davomida tarkib topgan, shakllangan va rivojlangan, ayni paytda, 
o ‘zining an’analariga ega b o ig a n qadimiy va boy madaniyatning 
rivojlanishiga sun’iy to ‘siqlar qo‘yildi. Milliy ruhimizga, milliy 
ongimizga yot b o ig a n o ‘zga xalq madaniyatini milliy ehtiyojsiz 
o‘zlashtirib b oim asligi nazar-pisand qilinmadi.
Rossiya mustamlakachiligi sharoitida ilm-fan sohasida eski 
uslublarga yopishib olish hollari davom etdi. A n’anaviy ravishda 
dunyoviy bilimlami o ‘rganish, ulami yanada rivojlantirish ustidan 
davlat g ‘am xo‘rligi deyarli b oim ad i. Ilm-fan va madaniyatni 
rivojlantirishning muhim omili sifatida ulaming boshqa mamlakatlar 
bilan o ‘zaro aloqalari, ijodiy hamkorlik e ’tibordan chetda qoldi.
Barcha istilochilar kabi ms mustamlakachilari ham o ‘zgalar 
yeriga egalik qilish uchun, eng avvalo, uning madaniyatini yo‘q 
qilish zam r ekanligini yaxshi tushunar edilar. Har holda, madaniyat 
va milliy istiqlol g ‘oyasi bir-birini to id irsa, ular vatanparvarlik 
ifodasi sifatida namoyon b o iish i, aks holda, ular bir-birini inkor etsa, 
kishilarda, jam iyat a ’zolarida ijtimoiy loqaydlik, manqurtlik, hat- 
toki, Vatan tuyg‘usi sofligi va mustaqillik uchun befarqlik yuzaga 
kelishi ms mustamlakachilari uchun suv bilan havodek zam r b o iib
qoldi.
0 ‘zining yovuz maqsadini amalga oshirish uchun Rossiya davlati 
o ik a d a k o ‘plab yevropacha ijodiy uyushmalar, birlashmalar tashkil 
etishga homiylik qildi. Bu narsa, tabiiyki, o ‘sha ijodiy uyushmalaming 
tashabbusi bilan emas, aksincha, davlat siyosiy rahnamoligi oqibatida 
yuz bergan edi.
Rus mustamlakachilarining Turkiston xalqlari fani va mada- 
niyatiga tuban munosabatda b o ig a n i haqida ms sharqshunos 
olimlaridan Ye.F.Kal ustozi baron Rozenga (Sankt-Peterburg) 
y o ilag an maktubida shunday yozgan: «Bu yerda o ik a n i tarixiy, 
lingvistik o'rganishga juda loqaydlik hukmron. Eng achinarlisi va 
umuman eng yomoni shuki, mahalliy rus jamiyatining ko‘pchiligi 
tuzemeslarga past nazar bilan qarashadi. Ulaming hayoti, turmushi, 
tarixi, tili va boshqa tomonlariga mutlaqo befarq munosabatda 
boiishadi. 0 ‘z vazifalariga ko‘ra aholi bilan bevosita muloqotda
409
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘lishi lozim m a’muriyat vakillari - tuman boshliqlari va ulaming 
o ‘rinbosarlari haqida gapirmasa ham bo‘ladi»'. Xuddi shunday fikrni 
V.V.Bartold ham aytgan edi. U 1914 yili asarlaridan birida mana 
bunday deb yozdi: « 0 ‘rta Osiyoning qadimgi madaniyatini o ‘rganish 
va yodgorliklami qo‘riqlash faqat foydasizgina b o ‘lib qolmay, balki 
zararli ham deb hisoblangan»:.
Turkiston madaniy boyliklari, Rusiya mustamlakachilaridan 
tashqari, ehet ellik sayohatchilar tomonidan ham beayov talangan.
1895 yilda o ‘lkada bo‘lgan shved m e’mori Martin bu holatga jahon fan- 
madaniyati nuqtai nazaridan chek qo'yishni so'rab Rossiya imperiya 
hukumati boshlig‘i graf S.Yu.Vittega murojaat qilgani bejiz emas. 
Shved m e’mori Samarqanddagi m e’moriy yodgorliklaming birgina 
Turkiston, Osiyo uchungina emas, balki umumjahon madaniyati 
uchun ham ulkan ahamiyatini ta ’kidlab, graf Vittedan Samarqanddagi 
ulug‘vor obidalami vayronagarchiliqdan saqlab qolish uchun zudlik 
bilan chora-tadbirlar ko‘rishni iltimos qilgan edi3.
Turkiston o ‘lkasidagi nodir qo‘lyozmalar, kamyob kitoblar, 
ko‘hna arxeologik buyumlar, oltin-kumush tangalami yig‘ish va shu 
maqsadda boylik orttirish bilan shug‘ullanayotgan ras amaldorlarining 
ayrimlari Turkistonning tabiiy boyliklaridan tashqari, o ‘zining tarixiy 
o ‘tmishi bilan ham e ’tiborga loyiqligini tushungan. Xuddi shular 
o'lkadagi ilmiy jam iyatlar faoliyatida bevosita qatnashgan. Moskva 
va Sankt-Peterburglik sharqshunoslar esa o ‘lkani astoydil o ‘rganish 
fan uchun katta ahamiyat kasb etishini tushunib, bu yerda ilmiy- 
tadqiqotlar olib borishgan.
1870 yilda ommaviy kutubxona, 1876 yilda Toshkent ommaviy 
muzeyining ochilishi ham ana shu olimlaming sa’y-harakati bilan 
tashkil topgan edi. Bu muassasalar aslida rus mustamlakachilarining 
Turkiston m a’naviyboyliklarini ilmiy asosdao‘rganish, ulami imperiya 
manfaatlari y o ‘lida o ‘zlashtirishni markazlashtiradigan muassasalar 
xizmatini o ‘tishi kerak edi. Ularda Turkiston xalqlarining moddiy va 
m a’naviy boyliklari to'planib, qiymati aniqlanar va eng noyob, jahon 
ahamiyatiga moliklari markazga - Sankt-Peterburg va Moskvaga olib 
ketilgan. Shu tariqa yillar davomida olib borilgan ilmiy-tekshirish 
va arxeologik qazishmalar natijasida topilgan ko‘plab yodgorliklar 
Rossiyaga va boshqa chet ellarga olib ketildi.
1