O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

birinchidan, 
taklif qilingan temir yo ‘1 loyihalaming Rossiya 
uchun ahamiyatini aniqlash;
ikkinchidan, 
Orenburg o ‘lkasidagi joylam ing topografik rn aiu - 
motlami o ‘rganish asosida eng qulay temir y o i y o ‘nalishini aniqlash 
va belgilash;
uchinchidan, 
temir y o i qurilishi va uni ekspulatasiya qilish- 
ning eng arzon usullari xususida m aium otlar to ‘plash;
to ‘rtinchidan, 
temir y o ‘1 qurilishining Turkiston o ik a sig a kel- 
tiradigan foydasini aniqlash;
beshinchidan, 
Rossiyaning markaziy hududlari bilan Turkiston 
o ‘rtasida yuk tashish, shu bilan bir qatorda o ‘zaro savdo-sotiq 
aloqalarini rivojlantirish xususida m aiu m o tlar to‘plash'.
Maxsus komissiya tashkil etilgandan so‘ng joylam ing topografik 
m aium otlari asosida eng qulay temir y o i yo‘nalishlarini aniqlash, 
uni qurish va ekspluatasiya qilishning eng arzon usullarini tanlash 
masalalari atroflicha tadqiq etish amalga oshirila boshlandi.
Chunki bosib olingan ulkan hududlarda chegara y o ‘nalishlari 
b o ‘ylab yangi mustahkam tayanch postlar, mudofaa inshootlari 
qurish zamrligi kun tartibiga qo‘yilgan edi. Shu bilan birga ehtiyoj 
tug ilg an d a zuddik bilan jangovar kuchlami o ik a g a keltirish, 
ulami zarur o ‘q-dori va harbiy zahiralar bilan ta ’minlash vazifalari 
ko‘ndalang bo‘lib, buning uchun chegaraga yaqin hududlarda temir 
yo‘1 qurilishi nihoyatda zam r edi.
1873 yili Xiva xonligiga uyushtirilgan harbiy yurish vaqtida 
m s qo‘shinlari Qizilqumni kesib o ‘tish vaqtida katta talofat ko'rgan 
edilar, ularga yordamga otlangan qo‘shinlar ham o ‘z maqsaddariga 
erisha olmay Krasnovodska qaytishga majbur bo iish g an edi. 1879 
yili general Lazerev qoinondonligidagi xarbiy qo‘shinlar Ko‘ktepa 
ostonasida turkman qo‘shinlari tomonidan to ‘xtatilib, katta talofatlar 
bilan orqaga chekinishgan edi. 1880 yilda harbiy ekspedisiya bosh 
qo‘mondoni qilib tayinlangan M.D.Skobelev ms qo‘shinlarining 
m agiubiyatlaridan tegishli saboq olgan holda imperatorga yozgan 
xatida general Lazerev harbiy qo‘shinlaming m agiubiyati sabablari- 
ni tahlil qilib, harbiy qismlar ta ’minotini yaxshilash uchun temir 
y o i zarurligini alohida uqtirgan edi. Turkiston o ikasining chegara
1 Железные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по про­
ведению железных дорог в Среднюю Азию. Журнал комиссии, учрежденной 
из членов Оренбургского Отдела Императорского Русского Географического 
общ ества для обсуждения вопроса о постройке дороги в Среднюю Азию от 
29 марта, 1874 г., стр. 1.
324
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hududlari b o ‘ylab temir y o i qurish navbatdagi vazifa ekanligini 
asoslab bergan edi.
1880 yilda general M.Skobelev qo‘mondonligidagi ekspedisiya 
natijasida Kaspiy dengizidan Qizil Arbotgacha temir y o i yotqizildi.
1885 yilda esa afg‘on masalasida boshlangan Angliya-Rossiya 
to ‘qnashuvidan kelib chiqqan siyosiy tanglik bu y o in i Chorjo‘y 
va Samarqandgacha yetkazish zaruratini kun tartibiga qo‘ydi. 1888 
yilda tugallangan bu y o i harbiy strategik jihatdangina emas va balki 
sof iqtisodiy tomondan ham katta foyda keltirdi. Agar 1883 yilda 
Rossiyaga 600000 pud paxta chiqarilgan b o is a , endilikda temir 
y o i tufayli imperiya sanoati uchun 1896-1898 yillarda 4—5 million 
pud paxta chiqarilib, Rossiyaning chet eldan sotib olish uchun paxta 
sarflanadigan m ablagidan yiliga 45 million rubl tejab qolindi. Rossiya 
manufakturasini Turkistonga chiqarish ham kengayib 1.000000 pudga 
yetib, har yilgi tovar almashinuvi 12.000.000 pudga yetdi. Kaspiyorti 
temir y o ii daromadlari ham yil sayin ortib bordi. 1898 yilda kirim 
6.694.306 rublni tashkil etib, sof foyda 2.172633 rublga yetdi. 1900 
yilga kelib esa yalpi daromad 11122564 rublni tashkil qildi. Shuning 
uchun ham 0 ‘rta Osiyo (1880-1898 yillar), Toshkent-Orenburg 
(1901-1906 y.) temir y o ilari davlat m ab lag i hisobiga qurilgan 
b o is a , Farg‘ona (1911-1916 y.), Buxoro (1914-1916 y.), Yettisuv 
(1912-1917 y.) temir y o ila ri xususiy kapital-hissadorlik jamiyatlari 
hisobiga qurildi. Temir y o ila ri yoqasida ularga xizmat koisatadigan 
ustaxona va depolar qurila boshlandi. 1882 yilda Qizil Arbot vagon 
ta ’mirlash, 1900 yilda Toshkent va Krasnovodsk ustaxonalari ishga 
tushirildi.
Imperiyaning savdo-sanoat doiralari Turkistonda bozor iqti- 
sodiyotini rivojlantirishda temir y o in in g ulkan ahamiyatini yaxshi 
tushunishgan. Buni chorizmning tayanch kuchi b o ig a n dvoryan- 
pomeshchiklar ham anglashgan. K o‘p masalalarda rus burjuaziyasi 
dvoryanlar bilan to ‘qnashib, bir-birlariga tosh otsalar ham bu masalada 
ya’ni temir y o i masalasida o ‘zaro yakdil b o iish di. Shuning uchun 
ham Rossiya kapitali oqimi uchun keng y o i ochgan, keyinchalik 
0 ‘rta Osiyo temir y o ii deb qayta nomlangan Kaspiyorti harbiy temir 
y o ii shitob ila kengaya boshladi.
1881 yil 20 sentyabrda ishga tushirilgan Qizil Arbotgacha y o ii
1886 yili Marvgacha yetdi. 1888 yili esa Samarqand ham temir yo ‘1 
bilan bogiandi. Kaspiyorti temir y o ii uzunligi 1.708 chaqirim (verst) 
masofani qamrab oldi. Unga xazinadan 79.721.000 rubl sarflandi. 
0 ‘rta Osiyo temir y o ii Krasnovodsk q o itig id a n Toshkentgacha 1747 
verstni tashkil qildi. Kushka, Andijon, M argilongacha shahobchalari
325
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan 2354 verstga cho‘zildi. Bu temir y o in i 1899 yilgacha harbiy 
vazirlik boshqardi. So‘ng aloqa yo‘llari vazirligiga o ‘tdi.
0 ‘rta Osiyo temir y o ii markaziy boshqaruvi 1885 yilgacha 
Qizil Arbotda, Marv, C horjo‘yda joylashib 1890 yildan Ashxabodga 
ko‘chdi. Yo‘lni boshqarish Kaspiyorti viloyat boshlig‘i va qurolli 
kuchlar qo‘mondoni zimmasiga yuklangan. Bevosita boshqaruv esa 
y o ‘l boshlig‘i tomonidan amalga oshirilgan.
0 ‘rta Osiyo temir yo‘lining birinchi boshlig‘i knyaz M.I.Xilkov 
bo‘lib u 1881 yildan 1883 yilgacha
ishladi. Undan so‘ng y o in i bosh shtab polkovnigi A.G.Sherbanov 
(1884-1885), general-mayor Basov (1886-1888), general-leytinant 
M .S.Annenkov (1888-1891), muhandis-polkovnik V.D.Kannabix, 
N.V.Borisov boshqardi. Yo‘l boshlig‘i lavozimi brigada komandiriga 
tenglashtirilib general maqomiga ega b o ig an . 1899 yildan y o ‘l 
Aloqa y o ila ri vazirligi ixtiyoriga o ‘tkazilgach bu lavozimga harbiy 
b o im ag an arboblar ham tayinlanadigan b o id i.
0 ‘rta Osiyo temir y o ii oliy va o ‘rta boshqaruvidagi m as’ul 
lavozimlar asosan ofiserlar va ular maqomiga teng fuqarolik 
xizmatidagi amaldorlardan tayinlangan. Qolgan lavozimlar yollanma 
xizmatchilar tomonidan toidirilgan. Temir yo‘l xizmatlari boshliqlari 
polk komandirlari, distansiya, stansiya, depo boshliqlari esa rota 
komandiri vakolatlariga ega boiishgan.
1890 yilda yo‘l xizmatchilari va ishchilari soni shtat bo‘yicha 
5.520 kishi b o iib ulardan ikki mingga yaqini harbiy xizmatchilar: 
ofiser va soldatlami tashkil qilgan. Yo‘l boshqarmasi mahalliy 
aholidan unumli foydalangani uchun temir y o id a ishlovchi o ‘zbek, 
qozoq, qirg‘iz, turkmanlar soni mingdan oshgan holda ruslar soni 
1760 kishini tashkil qildi.
1890 yilda Kaspiyorti viloyati boshlig‘i va qurolli kuchlar qo‘- 
mondoni lavozimiga 0 ‘rta Osiyo istilosida faol qatnashgan, general 
M.D.Skobelev diviziyasi shtabi b o sh lig i b o ig a n general Kuropatkin 
tayinlangach ahvol butkul o ‘zgardi. Kuropatkin temir y o id a ishlov­
chi mahalliy aholi uning tili bilan aytganda «tuzemeslar» sonining 
ko‘payishi siyosiy jihatdan xatarli deb hisoblab, ulaming sonini 
keskin qisqartishi va iloji boricha temir y o in i mslashtirish siyosatini 
boshladi. U «tuzemeslar» o ‘rinlarini to id irish uchun Rossiyaning 
ichki gubernalaridan odamlami yollash, ularga imtiyozlar berish, 
ishsiz yurgan rus dehqon, ishchilarini Turkistonga turli y o ila r bilan 
chaqirib keltirish uchun barcha tegishli chora-tadbirlami q o ilad i.
General Kuropatkin mahalliy aholidan temir y o ig a ommaviy 
kirishni cheklash maqsadida maxsus tartib-qoidalar joriy etdi.
326
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xususan, nasroniy dinida b o ‘lmagan mahalliy odamlar bosh temir 
yo‘1 ustaxonasida yoki depoda mashinist, konduktor, chilangar kabi 
malakali kasblarda ishlashi qat’iy taqiqlangan. Mahalliy aholi vakillari 
faqat qora ishlarga mavsumiy tarzda ishga olingan.
1895 
yilda temir yo‘lda ishlovchi ruslar 2803 kishini tashkil 
etgan b o ‘lsa, general Kuropatkinning g ‘ayrati bilan ulaming soni to ‘rt 
yil ichida ikki barobar ko‘payib 4280 kishiga yetdi. 1895 yilda temir 
yo‘lda 174 o ‘zbek ishlagan bo‘lsa, 1895 yilda ulaming soni 8 barobar 
qisqarib, bor-yo‘g ‘i 25 kishi qoldi xolos.
Temir yo‘lda xalq ommasi tomonidan, xususan taraqqiyparvar 
ziyolilar tomonidan qanday baholanganini ham eslatib o ‘tish 
darkor. Xalq poezdni «otash arava» deb atab g ‘oyat hayratlangan. 
Ziyolilaming fikrini esa shoir C h o ip o n o ‘zining «Vatanimiz 
Turkistonda temir y o ila r» maqolasida yaqqol ifoda etgan. C h oipon 
temir y o in in g Turkiston hayoti va iqtisodida o ‘ynagan rolini yaxshi 
his etadi, ayni chog‘da temir y o ‘1 qurilishi bahonasida hosildor yerlar, 
bog‘rog‘lar, machit-madrasalar payxon va vayron boiayotganini alam 
bilan eslatadi. Albatta, temir yo‘1 band etgan yerlarga pul toiangan, 
aslida 100 mbl turadigan joylar ming mbldan sotilgan. Temir yo ‘1 
Turkistonga obodlik, madaniyat olib keldi, shu bilan barobar unda 
xizmat qiladigan minglab m slar ko‘chib keldi. C h o ip o n chorizmning 
k o ‘chiruvchilik y a’ni Rossiyadagi mujiklami Turkistonga Temir 
y o ‘l orqali ko‘chib kelishi oqibatlariga to ‘xtaladi: «Ovmponing 
m o‘dasidan (modasidan), shishasidan (arog‘idan), buzuq axloqidan 
namuna olmasdan va bularga bu jihatdan taqlid qilmasdan, balki 
ilm, fan, san’at o ‘xshashlik madaniyatidan namuna olub, bu jihatdan 
taqlid qim ogim iz lozimdir. Ovmpaning m o‘dasi va buzuq axloqi 
sizlami xonavayron, bevatan, asir, qul qiladur. Bundan saqlaning!». 
C h o ip o n temir y o i munosabati bilan stansiyalar, vokzallar, k o ‘plab 
binolar qurilayotganini, lekin ulami ms, arman egallab olayotganini 
katta tashvish bilan yozadi va o ‘zbek sarmoyadorlaridan birining 
tashabbusini qizg‘in qoilab-quvvatlaydi: «Mana shul Farg‘ona temir 
y o iid a bir suyunodirgan ish bordurkim: 700 tanobcha yer istansa, 
vokzal va isklat qilmoq ishini (pudratini) Namangandan turib, asli 
Toshkandlik muhtaram Mulla Abdulla afandi Hamidullayuf olmish- 
dur. Vokzalni tomosha qilmoqchi b o iu b borganimizda Mulla 
Ablullani afandi ukosi Abdulaziz afandi ila k o ‘rishkonimizda, 
Abdulaziz taassuf qilib dediki: - Shundoq katta muassasalaming 
foydasini Ovrupoliklar k o ‘rub, onlaming q o ilarig a o ‘tayotganiga 
ochushur. Namangan istansasini bino qilmoqg‘a ham olgon edim. 
Mana Andijon katta istansasini ham oldik, - deydur. Vogunlab
327
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sementlar kelub turmoqdadur, sementdan g ‘ishtlar qo‘yub turur- 
lar. 
Birinchi boshlab 
istansalarga armani va ruslar kelub 
o ‘tirmoqdadur. Bechora musulmonlar b o is a , yerlami oylik qilib 
bermoqdadurlar. Hozirdan ijaraga bermasalar, bora-bora oz pul 
bilan sotub ham qo‘yorlar. Vokzalga yaqin yerlarda istonsa atrofida 
endi g ‘ayri millat ko‘rinmoqda boshladi, deydur. Mana shundoq 
gaplami Abdulaziz afandi bilan so‘zlashib o itu rdik . Qarindoshlar, 
diqqat lozim. So‘ng pushaymon b o im o g id a n foyda y o ‘qligi ham- 
mamizga m aium dir. Hech b o im asa, Abdulla afandidek namuna 
k o isatu vchi fidokor savdogarlarimizdan ibrat olub, Vatanimiz 
boyligini tijoratimizning foydalarini chetlab, cho‘ntagiga solmas- 
dan va bermasdan o ‘z cho‘ntagimizda olib y u rm ogim iz kerakdur. 
Bizga shundoq ishlarga kirishmoqqa vaqt... Biz ham insonmiz, 
insondek yoshayluk. Mantat to iq in i bilan urushaylik! Qarindosh­
lar... Vaqt g'anim atdur»1.
Turkistonni imperiyaning ajralmas qismiga aylantirish, aholisini 
ruslashtirish, o ik a iqtisodini umumimperiya doirasiga tortish, uni 
metropoliya mollari sotiladigan bozor va imperiya sanoatining 
xomashyo makoniga aylantirish siyosatida O 'rta Osiyo temir y o ii 
beqiyos xizmat k o isatd i. Buni 1898 yilda Kaspiyorti stansiyasidan 
Yevropa Rossiyasi, Kavkazga chiqariladigan mollar va u yerlardan 
keltiriladigan mollar statistikasi ham yaqqol isbotlaydi.
Metropoliya sanoati ehtiyojlari uchun Turkistondan 400 ming 
pud paxta 241 ming pud quruq meva, 315 ming pud teri, 58 ming 
pud jun chiqarilgan b o is a , Rossiyadan 87 ming pud manufaktura, 
115 ming pud neft, 398 ming pud qand, 115 ming pud temir buyum- 
lar, 352 ming pud yog‘och materiallar, 135 ming pud g ‘alla kelti- 
rilgan.
0 ‘rta Osiyo temir y o ii Farg'ona, Samarqand, Sirdaryo 
viloyatlari, Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan Rossiya o ‘rtasidagi 
tovar almashinuviga katta xizmat k o isatd i. 1898 yilda tovar- 
mol almashinuvi 8.343.000 pudga yetdi. Shundan 3.246.000 pud 
Rossiyadan keltiriladigan mollar b o is a , 5.097.000 pudi Rossiyaga 
chiqariladigan tovarlar edi.
Turkiston general-gubematorligi, Buxoro va Xiva xonliklaridan 
chiqariladigan asosiy mollardan paxta 4.000.000 pud, quruq mevalar 
500.000 pudni tashkil qildi. Rossiyadan keltirilgan mollar qatorida 
eng ko ‘pi manufaktura 747.000 pud (23%), qand 400.000 pud 
(12%), kerosin 400.000 pud(12%), choy 217.000 pud (7%), yog‘och
1 «Sadoi Farg'ona», 1914, 6 iyun, 26-son.
328
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

materiallari 320.000 (10%), temir buyumlar 300.000 pud (10%0 
bo‘lgan.
Rossiya sanoati uchun chiqariladigan paxta eksporti xususida 
Krasnovodsk orqali yuborilgan paxta miqdori yaqqol tasaw ur 
beradi:
1896 y ild a -3 .6 7 9 .0 0 0 pud.
1897 y ild a -5 .1 2 7 .0 0 0 pud.
1898 yilda - 4.981.000 pud.
Statistikaga ko‘ra 1895-1898 yil mavsumida chiqarilgan paxta 
miqdori shunday:
1895/96 yillar - 3.475.000 pud.
1896/97 yillar - 4.294.000 pud.
1897/98 yillar - 4.782.000 pud.
Bu raqamlar shuni ko'rsatadiki, temir yo‘l orqali yildan-yilga 
oshib borayotgan paxta eksporti Rossiya sanoati uchun Turkiston 
nafaqat qulay bozor, shu bilan bir qatorda arzon xom ashyo makoni 
vazifasini ham o ia y boshlagan. Turkiston general-gubernatori 
general baron A.Vrevskiy 1896 yilda Rossiya imperatoriga yo‘Ha­
gan hisobotida Turkiston imperiyaga ulkan iqtisodiy xizmat 
ko‘rsatayotganiga alohida urg‘u bergani bejiz emas.
Temir yo‘l o ik a hayotida ham katta o ‘zgarishlar yasadi. 
Turkistonga Rossiya va chet ellardan katta kapital kirib kela bosh­
ladi. O ik a tabiiy boyliklarini o'zlashtirish jarayoni kuchaydi, 
savdo-sotiq rivojlanib yangicha iqtisodiy va ijtimoiy manosabatlar 
shakllandi. Sanoat va savdo-sotiqning yangicha tarmoqlari vujudga 
keldi. Ashxabod, Marv, Chorjo‘y, Rus Buxorosi va boshqa yangi 
shaharlar paydo b o id i.
Temir yo‘l mahalliy aholining yangi tabaqasi - mulkdorlaming 
faoliyat doirasini kengaytirib jahon bozoriga chiqishga imkomyat 
yaratdi. Turkistonni umumimperiya taraqqiyoti orbitasiga qo‘shi- 
lishiga turtki berdi'.
Xulosa tariqasida shuni aytish lozimki, 0 ‘rta Osiyo temir y o ii 
harbiy strategik maqsadlarda qurilib imperiya mustamlaka siyosatini 
o ‘tkazishga xizmat qilgan b o is a ham xolisona ob’ektiv tarzda 
Turkiston oikasin i iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotida 
ijobiy rol o ‘ynadi. Bu holatni inkor etish - tarixiy haqiqatga ziddir.
Ushbu paragrafdagi fakt-raqamlar va zarur m a'lum otlar tarix fanlari nom- 
zodi B.Yo‘ldoshevning 0 ‘zbekiston temir yo'llari tarixi va bugungi rivojiga 
bag'ishlangan doktorlik dissertasiyasi qoiyozm asidan olindi. Mualliflar izohi.
329
www.ziyouz.com kutubxonasi

---