O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mulohaza uchun m a ’lumot
A sr m u lk d ori
Tojimuhammad Isamuhammad o ‘g ‘li savdogarlar orasida bi­
rinchi bo'lib Germaniya, Fransiya, Angliya kabi rivojlangan 
mamlakatlarga borib, ulardagi tijorat ishlarini o ‘rgangan, birinchi 
boTib Moskvada o ‘z tijorat firmasini, Xelsinkida, Parijda, Peter- 
burgda, Xarkovda va boshqa yirik shaharlarda shu firmaning bir 
necha do‘konini ochib, o ‘zbek savdogari sha’ni yurtimizdan uzoq- 
uzoqlarda ham ardoqlanishiga munosib hissa qo‘shgan.
Tojimuhammad Isamuhammad o ‘g ‘lining 1900 yilda Parijda 
tashkil etilgan xalqaro ko‘rgazma va yarmarkaga borishi, bu safar 
chog‘ida Moskva, Peterburg kabi rus shaharlaridan tashqari Berlin, 
London, Parijdan olgan olam-olam taassurotlarini «Turkiston 
viloyatining gazeti»ning besh sonida e ’lon qildirishi o ‘zbek sav­
dogarlari va m a’rifatparvarlari hayotida hali uchramagan ajoyib 
voqea edi.
1 
Rustambek Shamsiddinov, Qosimjon Bozorov.
«M irkomilboy hayotiga 
chizgilar». Andijon tarixidan lavhalar. Andijon, 2008, 112—117-betlar.
: 
Юлдашев P.
Формирование национальной буржуазии в Туркестане. 
Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Таш­
кент, 1993, стр. 70-75.
318
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A w alo, shuni aytish kerakki, m uallif o ‘z sayohati sanasi, 
yo‘nalishi va boshqa tafsilotlari xususida keyingi avlodlar uchun 
g‘oyat muhim bo‘lgan aniq m aium otlar qoldiradi: «1900 inchi 
yilda 10 inchi mortda kamina Tojiddin Parij vistavkasiga bormoqqa 
iroda aylab, Toshkand shahridan vagon bilan jo ‘nab, 11 inchi mortda 
Samarqand va 12 inchi mortda Buxoroi sharif shaharlaridin o ‘tub, 
Krasnovodg‘a kelib, andin 15 inchi mortda otash kema birlan yurib, 
16 soatda Boku shahrig'a chiqtim...».
«Sayohatnoma» muallifi y o ‘1 davomida tug‘ilgan taassurotlarini 
bayon qila boshlar ekan, faqat savdogar sifatida emas, balki o ‘z 
xalqining istiqbolini o ‘ylagan yetuk ziyoli sifatida ham fikr yuritadi. 
«Q o‘ldan kelgan odamlarga kerak va lozim ekankim, - deb gapni 
boshlaydi Tojimuhammad Isamuhammad o ‘g ‘li, - yurub, sayr va 
sayyohat aylab, har qaysi obod va ulug‘ shaharlarni ko‘rub, har ilm 
va hunarni maoniyi fahm aylab, ibrat ko‘zlarini ochar edilar. Ushbu 
taraflami hunarlari va shaharlarini obod bo‘lm og‘i barchasi ilm ta’lim 
olgonlaridan ekan».
M uallif Moskva haqida mulohaza yuritgan o ‘rinlarda, avvalo, 
elshunoslikdan, ju g io fiy a va iqtisod ilmlaridan puxta xabardor 
mutaxassis sifatida gavdalanadi. Mana uning sinchkovlik bilan olib 
borgan ba’zi kuzatishlari: «Moskva shahrida bir million ikki yuz 
ming turg‘on odam bordur, deb aytadilar. Har kuni 120 martaba 
otasharoba kelib-ketar ekan. Konka, y a’ni ot birlan yuradurg‘on temir 
yo‘1 va elektrichestvo birlan yuradurg‘on y o ila r ko'chalarda tayyor, 
muhayyodir. Mundin boshqa 20 mingdan ko‘proq izvoshiq aroba 
bor. Moshina aroba va velosiped minib yurgan odamlami va yaxshi 
magazinlami hisobi y o ‘q. Bular hammasi ilm va hunar ta ’limlarini 
o ‘qug‘ondindur».
Asl kasbi savdogarlik b o ‘lgan muallifni, tabiiyki, tijorat ishlari, 
katta do‘kondorlar faoliyati ham nihoyatda qiziqtirgan. Shuning 
uchun b o ‘lsa kerakki, Moskvadan boshlab, Peterburg, Berlin, London, 
Parij shaharlari tasvirida masalaning bu jihatlariga alohida e ’tibor 
beradi, ovro‘palik savdogarlar faoliyatini o ‘z hamyurtlariniki bilan 
qiyoslab, o ‘quvchini o'ylashga, yangi rejalar tuzishga majbur qiladi.