O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

7. O RTA OSIYO TEMIR YO‘LI. UNING IMPERIYA VA
0 ‘LKA IQTISODIDA TUTGAN O RNI
Rossiya imperiyasining hukmdor doiralari XVI11 asrning birin­
chi yarmidayoq o ‘zbek xonliklari bilan savdo-sotiq aloqalarini 
yanada kengaytirish ustida izchil faoliyat k o ‘rsatishgan. Petr I 
Buxoro va Xivaga yuborgan Florpo Beneveni elchiligi buning yorqin
319
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dalilidir. Elchilik o ‘zbek xonliklari hududlaridagi tabiiy boyliklami 
aniqlash va bozorlardagi savdo-sotiq ko‘lami xususida boy materiallar 
to ‘plagan edi.
Rossiyaning tashqi xavfsizlik idoralari bu materiallami o ‘rganish 
asosida o ‘z fikr-mulohazalarini ishlab chiqishdi. 1826 yilda general 
Verevkin imperator Nikolay I (1825-1856) nomiga yuborgan 
taqdimnomasida o ‘zbek xonliklari rus mollari uchun juda qulay 
bozorga aylanishi mumkinligiga alohida urg‘u bergan edi.
Lekin Turkiston o ‘lkasini Rossiyaning markaziy hududlari 
bilan bog‘lab turuvchi qulay va arzon transport aloqalarining 
rivojlanmaganligi ko‘zlangan siyosatni amalga oshirishga to ‘sqinlik 
qilar edi. Bu haqida rus matbuoti tashvish bilan quyidagilami yozgan 
edi: «Turkiston Xiva va Buxoro Rossiyaning markaziy bozorlari bilan 
savdo aloqalari Kazalinsk - Orenburg, qisman Troisk y o ‘nalishida 
qatnaydigan yagona karvon y o ii orqali amalga oshirilmoqda. Bu yo‘l 
nihoyatda mashaqqatli, xizmat k o ‘rsatish darajasi past va qimmat. 
Samarqanddan Orenburgga yukni yarim yilda, shoshilinch yurganda 
2-3 oyda yetkazish mumkin. Har bir pud yukni tashishga 2 rubl 
sarflanmoqda».
Rossiya bilan 0 ‘rta Osiyo o ‘rtasida tovar almashinuvining 
kuchayishi, aniqsa rus kapitalist-fabrikalarining paxtaga b o ig a n
«ishtaxa»sining oshishi, o ‘lkamizning iqtisodiy jihatdan tezroq 
zabt etilishi va rus mollari sotiladigan bozor sifatida tushib turish 
siyosatini amalga oshirish uchun metropoliya bilan mustamlaka 
o ‘rtasidagi transport aloqalami kengaytirish lozimligini tushungan 
mustamlakachilar «Rossiyaning Osiyo yerlaridagi sivilizadiya 
tarqatuvchilik missiyasi»ni keng targ‘ib eta boshladilar. Ayrimlar 
kema qatnaydigan suv y o ‘llari bilan Qora dengiz, Azov, Kaspiy va 
Orol dengizlarini birlashtirishga, «rus tovarlarining 0 ‘rta Osiyoga 
borishini osonlashtirish»ga chaqirsalar, boshqalar Kaspiy dengizida 
harbiy faoliyatni kuchaytirishni, Orol dengizga yo‘l ochish va Sirdaryo 
bo‘ylab kemachilikni 
rivojlantirishni 
taklif 
etishar’, uchinchi 
yo‘nalish tarafdorlari esa tezroq temir y o ‘l qurilishini boshlashni 
talab qilar edi2. Ular bu haqda oshkora bahslashar, 0 ‘rta Osiyoga 
go‘yoki «o‘z qonuniy mulki» dek qarab, uning boyliklarini hisob- 
kitob qilish yuzasidan tadqiqotlar olib borishdan charchamasdilar.
1 M ustabid tuzumning 0 ‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarixi 
shohidligi va saboqlari. (1865-1990 yillar). Toshkent.: «Sharq», 2000, 13-bet.
2 Ж елезные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по про­
ведению железных дорог в Среднюю Азию. С.- Петербург, 1874, стр. 3.
320
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ana shunday tadqiqotlardan biri A.Stetkevichning «Turkiston Rossiya 
uchun zararlimi?» («Убыточен ли Туркестан для России?») nomli 
tadqiqoti b o iib , oik an in g «katta daromad manbai ekanligi»ni aniq 
faktlar bilan isbotlab, uning «zararli emas»ligini kelajakda «bu 
daromadlami yanada ko‘paytirish uchun nihoyatda boy salohiyatli 
o ik a g a eng qisqa temir y o in i tezroq olib kelish va uni «markaz bilan 
bogiashni» tavsiya etgan1.
Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, Turkiston o ikasini Rossiya­
ning markaziy hududlari bilan temir y o i orqali b o g ia sh masalasi 
XIX asming 60 yil o ‘rtalarida ko‘tarilgan edi. Ilk bor 1854 yil 12 
yanvar kuni zahiradagi general-mayor Malsev Xarkov - Perekop 
yo ‘nalishi b o ‘ylab temir y o i qurish, uni Kzlyar orqali Orol 
dengizgacha davom ettirishga m oijallangan rasmiy taqdimnoma 
bilan Rossiya temir yo‘1 aloqasi vazirligi Bosh boshqarmasining 
Maxsus mahkamasiga murojaat qildi. Lekin taklif etilgan mazkur 
temir y o i yo‘nalishining Orol dengizgacha b o ig a n qismi faqatgina 
tilga olinib, atroflicha urganilib tadqiq etilmaganligi hamda nazariy 
jihatdan asoslanmaganligi tufayli Maxsus mahkama tomonidan 1855 
iil 13 mai kuni rad etildi.
Kavkazdagi ms qo‘shinlarining harbiy boshlig'i, general- 
ad‘yutant, knyaz A.I.Baryatinskiy 1856 yil 19 iyul kuni Rossiya 
imperatori Aleksandr II ga Ust-yurt hududlari bo‘ylab temir 
y o i qurish va bu orkali Kaspiy va Orol dengizlarini bogiashga 
m oijallangan loyihani taqdim etdi. Mazkur loyihada Rossiyaning 
Sharqda ta’sir doirasini kengaytirish zamrligi alohida uqtirilib, taklif 
qilinayotgan «mazkur y o i mashaqatli aylanma karvon yoilarini» 
qulay va arzon transport aloqalari bilan almashtirdi, «qo‘shni 
davlatlar bilan o ‘zaro savdo-sotiqni q o i ostimizda birlashtirib, uzoq 
o ikalarda tovarlarimizni sotishga katta imkoniyatlar yaratiladi, 
qisqa va qulay tranzitdan foyda k o iilad i, shu bilan bir qatorda hech 
qanday sheriklarsiz, chetdan aralashuvdan xoli sof m a’noda ruslaniki 
b o ia d i» 2 deb ta ’kidlangan edi. I.A.Baryatinskiyning fikricha, mazkur 
y o in in g ahamiyati nafaqat savdo-sotiq bilan kifoyalanadi, «siyosiy 
jihatdan olganda u bizning (Rossiyaning) olis Sharqdagi m a’naviy 
ustuvorligimizga zamin yaratadi, harbiy jihatdan esa zarur b o ig a n
qisqamuddatda Qurolli kuchlarimizni Kaspiy dengizidan Orol 
dengizi va uning irmoqlari tomon safarbar etishga imkoniyatlar
1