O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mirzo Olim Mushrif.
K o 'rsatilg an asar, 8 0 -8 1 -betlar.
187
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rahmon Parvonachi va Haqnazar Parvonachilar o ‘z qo'shinlari bilan 
mening dushmanlarim boMmish qirg‘iz qo‘zg ‘alonchilari tomonga 
o ‘tib ketdilar va ular bilan birlashib, menga qarshi urush olib bordi­
lar. Men Siz saodati oliylaridan ko'pgina do‘stona moyillik kutdim. 
Shunday bo‘lgach, bu gal ham siz meni haqiqiy amaliy yordamsiz 
qoldirmaysiz va qoilab-quvvatlagaysiz, deb umid qilaman. 0 ‘zimni 
va Q o'qon xonligini qudratli imperator hazrati oliylari himoyasiga 
topshiraman va Sizga qo‘zg'alonchilam ing niyati amalga oshmas- 
dan K o‘qon shahriga artilleriyani, chor qo‘shinlarini imkoni boricha 
tezlik bilan yuborishga buyruq berishingizni do‘stona izzat-ikrom, 
iltimos bilan murojaat qilaman. Siz mening iltimosimni bajarish 
uchun lutf aylagaysiz, deb umidvorman»1.
Ammo Xudoyorxon Rossiyadan madad kutib, g ‘oyatda katta 
xatoga y o ‘l qo'ydi. Chunki bu vaqtda chor Rossiyasi 0 ‘rta Osiyodagi 
uchchala xonlikning hammasini bosib olish, o 'z hududiga qo'shib 
olish harakatida edi. Biroq rus xukmdorlari o ‘zlarining bu yovuz 
niyatlarini ustamonlik bilan yashirib, siyosiy o ‘yin qilishdi.
Rossiya Xudoyorxon bilan siyosiy diplomatik o ‘yin olib borib, 
unga nisbatan makkorlik qiladi. General fon Kaufmanga kelgan 
maktublarda go‘yoki chor Rossiyasi Q o'qon xonligiga xayrixoh va 
saltanat Xudoyorxon qoMida saqlanib qolishidan manfaatdorligi qayd 
etilgan.Qalbaki m a’lumotlar shaxsan Xudoyorxongayetkazibturilgan. 
1868 yil 29 yanvarda Toshkentdan Q o‘qonga kelgan o ‘shanday 
maktublardan birida shunday deyilgan: «U lug‘ rus podshohi bizga 
chegaradosh davlatlarda xonlar bilan fuqarolar o ‘rtasida nifoqlar 
chiqishiga hech qachon y o i qo kymaydi»2.
Peterburgdan Toshkentga muntazam ravishda yuborib turiladi- 
gan maxfiy yo4 -y o‘riqlar tabiati boshqacha edi. 1874 yil 31 may 
quni fon Kaufman Xudoyorxonga yozgan maktubida: «Agar o ‘z 
fuqarolaringizni boshqarish usullarini o ‘zgartirmas ekansiz, u holda 
takdiringiz yomon tugashini oldindan aytib qo‘ymoqchiman», deya 
tahdid qiladi. 0 ‘sha yilning 13 sentyabrida imperator imzosi bilan 
Turkiston general-gubernatoriga y o ilan g an rasmiy qo‘llanmada esa, 
Q o'qon xonligida ichki boshboshdoqlik va g ‘alayonlar boshlanib 
ketganidan foydalanib: «Xon taxtdan batamom qulatilgan taqdirda 
qo‘li baland kelgan guruh bilan durust munosabatni o ‘matish» eng 
dolzarb vazifalardan biri ekanligi ta ’kidlangan1.
1 
Bobobekov H.
Q o 'q o n tarixi. Т.. «F an», 1996, 70-bet.
: 
Yusupov Sharif.
X udoyorxon va Furqat. Т.: «S harq», 1995, 10-bet. 
’ 
Yusupov Sharif.
0 ‘sha asar. 10-11 -betlar.
188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xudoyorxon poytaxtni tark etishni 22 iyulga belgilaydi, tay- 
yorgarlik ko‘radi, xazinasi, ko'p sonli oilasi va boshqalami y ig ish - 
tirish bilan mashg'ul b o iad i. Bu tayyorgarlik va poytaxtni tark 
etishdan aholi va qo'zg'alonchilar bexabar boiishlari lozimiigini M. 
D. Skobelev va A. A. Veynbergga m a iu m qiladi1.
20 iyul kuni Q o‘qon shahrida turgan xon qo'shinidan 4 ming 
piyoda askar Xudoyorxonning ikkinchi o‘g‘li Muhammad Aminbek 
boshchiligida qo‘zg'alonchilar bilan birlashish uchun poytaxtni tark 
etadi. Shu kuni Abdurahmon Oftobachi qo‘shinining ilg'or qismi 
Q o'qon shahridan 3 tosh naridagi Qorovultepa mavzeiga yetib 
kelgan edi. 22 iyul kuni ertalab piyodalar, sarbozlar va artilleriyadan 
iborat xon qo'shinlari poytaxtni qo‘zg ‘alonchilardan himoya qilish 
bahonasida shahaming tashqarisiga yuboriladi.
Xon qo‘shini shahar ko‘chalarining o ‘rtasidan o'tayotganida 
shaharliklarning o'zlari turli qurollar: so‘yillar, toshlami q o ilarid a 
olib, ulami kuzatib turar edi. Xon o id asin in g oldidagi maydonda 
qo‘shin va xalq to ‘planib, siljishga ham imkoniyat yo‘q edi. 
Rus elchilarining maydonga chiqqanlaridan yarim soat o'tgach, 
Xudoyorxon, Otabek noib, Mirza Hakim parvonachi, mulla M a’ruf 
va boshqalar ham kelishadi. Xudoyorxonning ko'rinishi xavotirsiz 
edi. U chorak soat 0 ‘rda darvozasi oldida turib, so‘nggi buyrugini 
berib, keyin ms elchilariga q o ii bilan «oldinga qarab yuringlar» 
degan ishora qiladi. Lekin Xudoyorxon Mahram y o iig a chiqadigan 
Katta G 'o z iy o g iik darvozasi tomonga borishdan qo'rqadi, chunki 
omma xonning qochayotganini sezib qolib, to‘sqinlik qilishi mumkin 
edi. Shuning uchun u M o'ymuborak darvozasi tomon y o i oladi. 
Xon isyonchilardan shahami himoya qilish uchun ketmoqda, deb 
o‘ylovchilar ham bor edi. A.A.Veynberg, M.D.Skobelev va ularning 
hamrohlari 0 ‘rmon ostidagi butazor Govxona oldida to'xtashadi. 
Q o‘qon xonining qolgan qo‘shini 4000 piyoda, 2000 sarbozlardan 
va 68 ta turli xil to ‘plardan iborat edi2. Ular chamasi bir yarim soat- 
cha o'sha yerda turganlaridan keyin Mirza Hakim kelib, xonning 
Beshariq tomon y o i olganini aytadi. Rus elchilari ham xavotirga 
tushib, aravalami hozirlasha boshlaydilar. Shu payt xonning 100 qa- 
dam narida turgan sarbozlari to ‘planishib, nimalarnidir masla- 
hatlashadi-da, tug‘ va bayroqlarini yirtib, so‘ng otlanishib shahar 
tomon ketishadi. Zambarakchilar to ‘plarini tashlab, ulaming qilgan 
ishlaridan o ‘mak oladilar, piyoda askarlar esa b o g ia r tomon tarqalib,
1