Q o‘qon xonligining Turkiston, Chimkent, Toshkent va boshqa
shaharlarini bosib olgan chor istilochilari bu xududlami Rossiya
tasarrufiga kiritib oldilar va rasmiy «qonunlashtirib» ham qo‘ydilar.
1868 yil 13 fevral kuni Turkiston general-gubernatorligi bilan Q o‘qon
xonligi o ‘rtasida shartnoma imzolandi.
Bu kelishuv, o ‘z mohiyati
bilan, Q o'qon xonligi uchun nihoyatda og‘ir, sharmandali shartnoma
edi. Mazkur shartnomaga ko‘ra, rus savdogarlari Q o‘qon xonligi-
dagi barcha shaharlar va qishloqlarda istagan karvonsaroyga ega
bo ‘lish va savdo agentliklarini tuzish huquqiga ega boidilar. Q o‘qon
xonligi savdogarlari esa faqat Turkiston general-gubernatorligi
hududidagi shahar va qishloqlardagina, y a’ni o ‘z yurtidagina shun
day imtiyozga ega b o ‘ldilar, xolos. Bu hoi mahalliy savdogarlar
tabaqasi o ‘rtasida kuchli norozilik uyg‘otdi. Rossiya hukumati
tazyiqi ostida, Rossiyaning manfaatlarini k o ‘zlab
tuzilgan bu
shartnomadan xonlikning butun xalqi qoniqmadi. 0 ‘sha paytda
xalq orasida xon va uning gumashtalari Q o‘qon xonligini chor
Rossiyasiga sotmoqchi, degan fikrlar ham keng tarqalgan edi.
Rossiya Q o‘qon xonligini butunlay o ‘z tarkibiga kiritib olish
uchun astoydil harakat boshlab yubordi. Xususan, Q o‘qon xonligini
josuslik y o ii bilan o ‘rganishni atroflicha kuchaytirdi. Polkovnik
Shaufus Q o‘qonga ham elchi, ham josus bo‘lib tayinlandi. U, o 'zi
to ‘plagan m a’lumotlari asosida, Xudoyorxon mustamlakachilar
tarafida ekanini, biroq unga qarshi turgan
ikkinchi guruh mavjudligi
va bu guruh Sherali dodxoh bilan Abdurahmon Oftobachi tomonidan
boshqarilayotganini m a’muriyatiga etkazdi.
Bu davrda xonlik hududi ancha qisqarib ketgan, xazinaga
tushadigan daromad kamaygan edi. Xazinani toMdirish uchun esa
og‘ir va xilma-xil soliq va majburiyatlar joriy etiladi.
Bu o ‘rinda rus tarixchilaridan N. Raevskiyning e ’tirofini keltirish
maqsadga muvofiqdir: « 0 ‘lkani dushman egallagandan keyin
aholining ahvoli kundan-kunga og'irlashib bordi. Aholidan biz k o ‘p
narsani talab etmoqdamiz. Ulardan soliq yig‘ishda esa haddan ziyod
avjga chiqayotirmiz. Lekin xalqqa nima berdik? Toshkentda va turli
komissiyalarda chiroyli aytilgan iboralardan tashqari, xalq xo‘jaligi
uchun biz hech narsa qilmadik».
Q o‘qon xoni Xudoyorxon mustamlakachilarga o ‘zini yaxshi
k o ‘rsatishga zo ‘r berardi. Shu bois, u chor m a’murlariga o ‘z sadoqatini
va har qanday xizmatga tayyorligini izhor
etuvchi bir qancha xatlar
yozib turdi. Bu xususda Xudoyorxonning 1869 yil 18 aprelda
Turkiston general-gubernatoriga y o ilag an bir maktubi diqqatga
loyiqdir. «Sizlar tomonga qochib o ‘tgan sarboz Tursunqulov bi-
182
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ian, - deb yozgan edi u, - yuborgan samimiy xatingizni oldini. Sizga
nisbatan b o ig a n do‘stlik tufayli mazqur sarbozni kechirib, sarpo
kiygizdik va xursand qildik. Chunki u begona davlatga emas,
balki
Q o‘qon bilan bir davlat - Rossiyaga, y a’ni bir mamlakatga qoch-
gan». Xudoyorxon o ‘z vaqtida yurti va xalqiga xoinlik qilib,
munofiqlik, pastkashlik, diyonatsizlik bilan dushman tarafiga o ‘tgan
kishini afV etganida Rossiyaga nisbatan sadoqatini oshkora namoyish
qilmoqchi b o ig a n , albatta. Uning «bir davlat» haqidagi gaplari
dushmanga tiz bukkan davlatining itoatkor xizmatkor b o iish g a
hozirlik e’tirofi edi. Bu kabi subutsizlik, taslimchilik ruhidagi
xatlari
evaziga Xudoyorxon vaqtinchalik Turkiston general-gubematorligi
m a’muriyatining tahsiniga sazovor ham b o ig a n edi.
Muarrix Ishoqxon Junaydullaxoja Ibrat Xudoyorxonning salbiy
fazilatlarini umumlashtirib, «Rusiyadan xotirjam b o iu b , vaqtini
o ‘yin-kulki bilan o ‘tkazub, qush solmoq va ko‘ksaburi chopmoq
y o ilarin da b o iu b , ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabm
zulm tarafiga o ‘tub turganida, raiyatu xalq [undan] yuz
0
‘girdi»1, -
deb yozgan edi.
Uning zamondoshlarining
guvohlik berishicha, Xudoyorxon
so‘nggi o ‘n yillik (1865-1875) xukmdorligida o ‘z xalqini mislsiz
taladi, bu davr o ‘g ‘rilik va qotillikga t o i a edi.
U Buxorodan panoh topib yurgan kezlarida o ‘zining o ‘tmish
qilmishlaridan tavba qilib, endi saltanatga kelsam adolatli ish
tutaman degan xayolga ham borganligi m aiu m .
«Yana taxtga o ‘tirsam hammaga teng podsho bo iam an , birini
biridan farq etmayman» deb parvardigorga shart va va’da qilgan
ekan»2, - deb yozadi Muhammad Aziz M argiloniy. Xudoyorxonning
ayshu-ishratga mukkasidan ketib, xalq,
Vatan manfaatini chet el
bosqinchisi o y o g i ostiga tashlaganini esa shunday tasvirlaydi:
« 0 ‘msiya bilan urushmayman. Boji xiroj berib turishni xohlayman.
Pulni ko'paytirsam b o ia r ekan. Boshqa tomondan keladigan yov
yo‘q. Boxuzur ayshu ishrat qilib yotaman», deb muqarrar qilibdi3.
Taniqli muarrix Ahmad Zakiy Validiy o ‘zining «Xudoyorxon
ning so‘nggi kunlari» asarida xonni «mislsiz ochko‘z, dunyoparast,
o i a zulmkor, shafqatsiz, m a’naviy qashshoq» shaxs sifatida ta ’rif-
laydi. «Xudoyorxon, - deb yozadi u, - ko‘p badavlat b o iib , xotinlami
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
