O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

4. VILOYATGA AYL ANTI RILG AN SALTAN AT
Rossiya davlati Buxoro va Xiva xonliklariga qarshi bosqinchilik 
urushi olib borayotgan yillarda Q o‘qon xonligi o ‘z boshidan chuqur 
siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy b o ‘xronni kechirayotgan edi. Bu vaqtga 
kelib xonlikning hozirgi Q irgiziston, Q ozogiston xududlaridagi 
Oqmachit, Turkiston, Sayram, Chimkent, Avliyoota, Pishpak, Almati 
kabi viloyatlari, y a’ni saltanatning deyarli yarmi Rossiya tomonidan 
bosib olingan edi. Q o‘qon xonligining hududi asosan Farg‘ona 
vodiysidan iborat b o iib qolgandi.
1 Bu fikrga e 'tiro z bildirib, shuni q o 'sh im c h a qilish lozim ki, m ustabid Sovet 
tuzum i davridan 1917 yildan 1991 yilga q ad ar O 'z b e k isto n d a n olib ketilgan yoki 
« so v g ’a qilingan» m a ’naviy boy lik lar hisobi y o 'q . M u a llif izohi.
1 8 1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q o‘qon xonligining Turkiston, Chimkent, Toshkent va boshqa 
shaharlarini bosib olgan chor istilochilari bu xududlami Rossiya 
tasarrufiga kiritib oldilar va rasmiy «qonunlashtirib» ham qo‘ydilar. 
1868 yil 13 fevral kuni Turkiston general-gubernatorligi bilan Q o‘qon 
xonligi o ‘rtasida shartnoma imzolandi. Bu kelishuv, o ‘z mohiyati 
bilan, Q o'qon xonligi uchun nihoyatda og‘ir, sharmandali shartnoma 
edi. Mazkur shartnomaga ko‘ra, rus savdogarlari Q o‘qon xonligi- 
dagi barcha shaharlar va qishloqlarda istagan karvonsaroyga ega 
bo ‘lish va savdo agentliklarini tuzish huquqiga ega boidilar. Q o‘qon 
xonligi savdogarlari esa faqat Turkiston general-gubernatorligi 
hududidagi shahar va qishloqlardagina, y a’ni o ‘z yurtidagina shun­
day imtiyozga ega b o ‘ldilar, xolos. Bu hoi mahalliy savdogarlar 
tabaqasi o ‘rtasida kuchli norozilik uyg‘otdi. Rossiya hukumati 
tazyiqi ostida, Rossiyaning manfaatlarini k o ‘zlab tuzilgan bu 
shartnomadan xonlikning butun xalqi qoniqmadi. 0 ‘sha paytda 
xalq orasida xon va uning gumashtalari Q o‘qon xonligini chor 
Rossiyasiga sotmoqchi, degan fikrlar ham keng tarqalgan edi.
Rossiya Q o‘qon xonligini butunlay o ‘z tarkibiga kiritib olish 
uchun astoydil harakat boshlab yubordi. Xususan, Q o‘qon xonligini 
josuslik y o ii bilan o ‘rganishni atroflicha kuchaytirdi. Polkovnik 
Shaufus Q o‘qonga ham elchi, ham josus bo‘lib tayinlandi. U, o 'zi 
to ‘plagan m a’lumotlari asosida, Xudoyorxon mustamlakachilar 
tarafida ekanini, biroq unga qarshi turgan ikkinchi guruh mavjudligi 
va bu guruh Sherali dodxoh bilan Abdurahmon Oftobachi tomonidan 
boshqarilayotganini m a’muriyatiga etkazdi.
Bu davrda xonlik hududi ancha qisqarib ketgan, xazinaga 
tushadigan daromad kamaygan edi. Xazinani toMdirish uchun esa 
og‘ir va xilma-xil soliq va majburiyatlar joriy etiladi.
Bu o ‘rinda rus tarixchilaridan N. Raevskiyning e ’tirofini keltirish 
maqsadga muvofiqdir: « 0 ‘lkani dushman egallagandan keyin 
aholining ahvoli kundan-kunga og'irlashib bordi. Aholidan biz k o ‘p 
narsani talab etmoqdamiz. Ulardan soliq yig‘ishda esa haddan ziyod 
avjga chiqayotirmiz. Lekin xalqqa nima berdik? Toshkentda va turli 
komissiyalarda chiroyli aytilgan iboralardan tashqari, xalq xo‘jaligi 
uchun biz hech narsa qilmadik».
Q o‘qon xoni Xudoyorxon mustamlakachilarga o ‘zini yaxshi 
k o ‘rsatishga zo ‘r berardi. Shu bois, u chor m a’murlariga o ‘z sadoqatini 
va har qanday xizmatga tayyorligini izhor etuvchi bir qancha xatlar 
yozib turdi. Bu xususda Xudoyorxonning 1869 yil 18 aprelda 
Turkiston general-gubernatoriga y o ilag an bir maktubi diqqatga 
loyiqdir. «Sizlar tomonga qochib o ‘tgan sarboz Tursunqulov bi-
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ian, - deb yozgan edi u, - yuborgan samimiy xatingizni oldini. Sizga 
nisbatan b o ig a n do‘stlik tufayli mazqur sarbozni kechirib, sarpo 
kiygizdik va xursand qildik. Chunki u begona davlatga emas, balki 
Q o‘qon bilan bir davlat - Rossiyaga, y a’ni bir mamlakatga qoch- 
gan». Xudoyorxon o ‘z vaqtida yurti va xalqiga xoinlik qilib, 
munofiqlik, pastkashlik, diyonatsizlik bilan dushman tarafiga o ‘tgan 
kishini afV etganida Rossiyaga nisbatan sadoqatini oshkora namoyish 
qilmoqchi b o ig a n , albatta. Uning «bir davlat» haqidagi gaplari 
dushmanga tiz bukkan davlatining itoatkor xizmatkor b o iish g a 
hozirlik e’tirofi edi. Bu kabi subutsizlik, taslimchilik ruhidagi xatlari 
evaziga Xudoyorxon vaqtinchalik Turkiston general-gubematorligi 
m a’muriyatining tahsiniga sazovor ham b o ig a n edi.
Muarrix Ishoqxon Junaydullaxoja Ibrat Xudoyorxonning salbiy 
fazilatlarini umumlashtirib, «Rusiyadan xotirjam b o iu b , vaqtini 
o ‘yin-kulki bilan o ‘tkazub, qush solmoq va ko‘ksaburi chopmoq 
y o ilarin da b o iu b , ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabm
zulm tarafiga o ‘tub turganida, raiyatu xalq [undan] yuz 
0
‘girdi»1, -
deb yozgan edi.
Uning zamondoshlarining guvohlik berishicha, Xudoyorxon 
so‘nggi o ‘n yillik (1865-1875) xukmdorligida o ‘z xalqini mislsiz 
taladi, bu davr o ‘g ‘rilik va qotillikga t o i a edi.
U Buxorodan panoh topib yurgan kezlarida o ‘zining o ‘tmish 
qilmishlaridan tavba qilib, endi saltanatga kelsam adolatli ish 
tutaman degan xayolga ham borganligi m aiu m .
«Yana taxtga o ‘tirsam hammaga teng podsho bo iam an , birini 
biridan farq etmayman» deb parvardigorga shart va va’da qilgan 
ekan»2, - deb yozadi Muhammad Aziz M argiloniy. Xudoyorxonning 
ayshu-ishratga mukkasidan ketib, xalq, Vatan manfaatini chet el 
bosqinchisi o y o g i ostiga tashlaganini esa shunday tasvirlaydi: 
« 0 ‘msiya bilan urushmayman. Boji xiroj berib turishni xohlayman. 
Pulni ko'paytirsam b o ia r ekan. Boshqa tomondan keladigan yov 
yo‘q. Boxuzur ayshu ishrat qilib yotaman», deb muqarrar qilibdi3.
Taniqli muarrix Ahmad Zakiy Validiy o ‘zining «Xudoyorxon­
ning so‘nggi kunlari» asarida xonni «mislsiz ochko‘z, dunyoparast, 
o i a zulmkor, shafqatsiz, m a’naviy qashshoq» shaxs sifatida ta ’rif- 
laydi. «Xudoyorxon, - deb yozadi u, - ko‘p badavlat b o iib , xotinlami
1