O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Shamsutdinov R.
Tarixiy m erosim izga bir nazar; 14-15-betlar.
20 ‘zR MDA, 3-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 31-ish, 12-varaq.
520
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jizzax qo‘zg‘alonini bostirgan jazo otryadlari qo‘mondoni b o ‘l- 
gan va k o ‘rsatgan «jasorati» uchun generallik mansabiga ko‘tarilgan 
polkovnik Ivanov chor zobitlari o ‘rtasida mashhur b o iib ketgan «Bir 
rus soldati etigi poshnasi mingta tuzemes ablahdan afzal», degan 
iboraning muallifi edi. Ivanov o ‘taketgan shovinist sifatida o ‘zbek 
jadidlarini, ayniqsa, Ubaydullaxo‘jani juda yomon ko‘rardi. U bor 
vositalami ishga solib, jadidlar ustidan jinoiy ish qo‘zg‘adi. Shaxsan 
o ‘zi kuzatuv ishlarini olib borib, jadidlam i ayblovchi hujjatlar to ‘play 
boshladi. U Toshkentga borib Ubaydullaxo‘jani ko‘rgani va qanday 
ishlayotgani haqida shunday deydi: «X o‘jaev Toshkentdagi eng yaxshi 
mehmonxonada ikki xonani egallagan. Ulardan birida butun o ‘lkadan 
kelgan tuzemeslami qabul qiladi. Shaxsan o ‘zim uning arizachilami 
qabul qilganining guvohi b o ‘ldim. «Nasional» mehmonxonasi uning 
qabulini kutayotgan tuzemeslarga to ‘lib ketgan edi. X o‘jaev o ‘zini 
ulaming ko‘z o ‘ngida ulkan vakolatga ega amaldordek katta tutadi va 
tuzemeslar bor arizalarini shaxsan uning nomiga yo‘llaydilar. X o‘jaev 
o‘z ta’sirini kengaytirish uchun Andijondagi Kelginboev to ‘dasi 
bilan bitim tuzib kelib, tayyortashkilotgaboshbo‘lib oldi»1. Polkovnik 
Ivanov sira erinmay 162 varaqni tashkil etgan m a’lumotnomasida 
jadidlam ing ms inqilobchilari bilan hamkorligi xunuk oqibatlarga olib 
kelishi haqida m a’lumot to ‘plab general-gubematomi cho‘chitmoqchi 
b o id i. «Kelginboevning X o‘jaev bilan ittifoqiga, - deb yozgan edi 
Ivanov, - «Turkestanskiy golos» gazetasi muharriri faxriy fuqaro 
Anastasiy Afanasevich Chaykinning ukasi Vadim Chaykin o ‘z xodimi 
yahudiy Ilya Yakovlevich Shapiro bilan jondili bilan kirishgan va u 
bilan til biriktirgan»2.
TRMB boshlig‘i o ‘rinbosari podpolkovnik Rozalion-Soshalskiy 
1916 yil 24 sentyabrda yo ‘llagan dokladiga qo‘shimcha tarzda
1916 yil 13 oktyabrda maxfiy xabar y o ‘llaydi. Unda Andijondagi 
«Turkestanskiy golos» gazetasi binosida har kuni oqshomda gazeta 
muharriri Chaykin raisligida o'zlariga «Taraqqiyparvar» nomini 
bergan y o ‘nalishdagi 20 ga yaqin o ‘zbek yoshlarining yig‘ilishlari 
o ‘tkazilayotgani, ularda hozirgi ahvol va boshqa masalalar muho- 
kama etilayotgani aytiladi. «Bu o ‘zbeklar, - deyiladi raport- 
da, - Andijon shahrining eski qismini o ‘zaro b o ‘lishib olishgan va 
har kuni o ‘z jabhalarini aylanib chiqadilar va aholidan hol-ahvol 
so‘rash m a’nosida qandaydir shikoyatlar y o ‘qmi degan savollar ham 
berishadi. Boshqacha qilib aytganda ulaming o ‘zlari aholi vakillariga
' 0 ‘zR MDA, 3-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 31 -ish, 66-67-varaqlar.
20 ‘zR MDA, 3-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 31-ish, 67-varaq.
17-1796
521
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biron narsa b o ‘yicha shikoyat yozishlikka shama qiladilar. Kechqu- 
run tahririyatda to ‘planishib Chaykin va uning yordamchilari, 
jum ladan, huquqshunos Shapiro ishtirokida yig‘ilish 
0
‘tkazadilar1.
Chaykinning general-gubematorga y o ‘llagan telegrammasi 
b o ‘yicha Andijon shahrining katta oqsoqoli ishdan olingani 
vaqtidan beri Chaykinning ahamiyati yanada qo‘tarilib ketdi. 
Shundan beri Chaykin general-gubemator bizning tomonimizda va 
u, Chaykin m a’muriyatdagi har qanday amaldorlami xizmatidan 
haydash mumkin, deb yuribdi. Deyarli har kuni «Turkistanskiy 
golos» gazetasi tahririyatiga kelib, yig‘ilishda qatnashayotgan 
Taraqqiyparvar»chilardan hozircha quyidagilar m a’lum. Olimjon 
Hoji M irza Yusupov, Asaka volost boshqamvchisining sobiq mirzasi 
S a’dullaxo‘ja Tursunxo‘jaev, savdogar, Mirkomil passajida o ‘zining 
Manufaktura do‘koniga ega M uhammadjon Yoqub Sarkarov, m a’lum 
m ashg‘ulotga ega emas Mirali Umarboev, shahar noibi, Latifjon 
M axdum Qoziev, Olimjon hokimning qarindoshi Q o‘chqorboy 
Miraliev, Mirali Umarboevda prikazchik Otaxon Nazarboev, xususiy 
kitob do‘koniga ega, M ir Haydar, Mirkomil M irm o‘minboev uyi 
yonidagi gazmol do‘koni egasi»2.
Polkovnik Ivanov shaxsan o ‘zi va maslakdoshlari nomidan 
Ubaydulla Asadullaxo‘jaev va uning safdoshlarini darhol hibsga 
olish, butkul Turkiston oik asid an chiqarib yuborishni general- 
gubematordan qat’iy ravishda talab qilgan. Kuropatkin esa usta 
siyosatchi sifatida Sirdaryo gubematoridan bu haqda fikr so ‘raydi. 
Sirdaryo viloyati harbiy gubematori o ‘zining 1916 yil 6 noyabrda 
general-gubematorga y o ila g an axborotida «Toshkent shahar tuzem 
qo‘mitasi raisi X o‘jaevning zararli faoliyati»ga oid unda hech 
qanday asoslar y o ‘qligini yozadi: «Aksincha, mardikorlaming bir 
necha partiyasini muvaffaqiyatli j o ‘natgan tuzem qo‘mitasi ishining 
butun og‘irligi X o‘jaevning yelkasida turibdi. Uning qo‘mitadan 
ketishi bu katta ishning beliga tepadi degan fikrdaman. Bugun 
huzurimga kelgan qo‘mita a ’zolari hamda boshqa e ’tiborli zotlar 
menga X o‘jaevga t o i a ishonch va hurmat ko‘rsatishlarini alohida 
uqtirib ketishdi»3. General-gubemator Kuropatkin Ubaydullaxo‘ja
va M u n aw ar qorining mardikorlami safarbar qilish xususida xalqqa 
xayrixoh b o ‘lib, m s m a’muriyatidan ularga tegishli shart-sharoitlami 
yaratishni qat’iy talab qilishlaridan xavfsiray boshladi. General-
1