O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

1 Ziyoev Hamid.
K o'rsatilgan asar, 422-bet.
524
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Samarqanddan muftiy M ahmudxo‘ja Behbudiy, Toshkentdan 
M unaw ar qori, Xivadan Pahlavon Niyoz, Buxorodan U sm onxo‘ja, 
Jizzaxdan qori Komil, Q o‘qondan Obidjon Mahmud o ‘g ‘li va 
boshqalaming ishtirokida o ‘tgan yig‘inlarda mardikorlikka olish 
haqidagi farmonga qarshi kurash tadbirlari ishlab chiqilgan. 
Turkistondan mardikor olish xususidagi farmonning qonuniy tus 
olishiga m on’elik qilish uchun tadbir ishlatdilar. Farmon qonuniy tus 
olgan taqdirda norozilik mohiyatidagi isyonlar chiqarishni ko‘zda 
tutgan edilar1.
TRMB boshlig‘i polkovnik Volkov Petrogradga 1917 yil fevral 
oyida y o ilag an axborotida Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaevga 
Toshkent va Andijonda yashashga ruhsat berilganini m a iu m qildi. 
Jadidlar harakati tufayli metropoliya markazida Davlat Du-masi 
mustamlakachilaming 1916 yil iyul - avgust oylaridagi qon- 
xo‘rliklarini muhokama qilishga majbur b o id i. A.F. Kerenskiy, 
Mansurov va Ja ’farov kabi noiblar Turkiston m a’murlarining barcha 
kirdikorlarini jadidlar bergan hujjatlar asosida Davlat Dumasining 
1916 yil 13 dekabr sessiyasida ochib tashladilar.
1916 yilgi qo‘zg‘alon xorijdan, biron-bir turtkisiz, ichdan 
yetilgan, Rossiya istibdodiga qarshi ko‘tarilgan va keng ommani o ‘z 
doirasiga qamrab olgan qudratli harakat edi.
Mardikorlikka safarbarlik 1916 yil 18 sentyabrdan oq podshoh 
ag‘darilgan kungacha davom etdi. Jo‘natilishi kerak b o ig a n 200470 
kishi o ‘m iga amalda 123 ming mardikor safarbar qilindi, xolos. 
Turkistonlik mardikorlar harbiy va sanoat korxonalarida, konlarda, 
temir y o ‘1 qurilishida, o ‘rmon va ayrim kapitalistlaming x o ‘jaliklarida 
qattiq nazorat ostida ishlatildi. Ular ochlikdan, xo‘rlikdan, mashaqqatli 
mehnatdan mislsiz aziyat chekdilar. K o‘plari qattiq sovuqdan, turli 
kasalliklardan o iib ketdilar, yoki bir umrga nogiron b o iib qoldilar. 
Mardikorlikka Andijon tumanidan borgan 200-300 nafar odam 
Batumi-Suxumi temir y o i qurilishida nihoyatda o g ir sharoitda 
ishladi. Ular norozilik namoyishi o ‘tkazib, ish tashladilar, ochlik e io n
qildilar. Tiflis hukumati Toshkentga, general-gubematorga telegramma 
y o ila b ulaming namoyishlarini tinchitishga majbur b o iganini xabar 
qilgan. Shu maqsadda Turkiston general-gubematorining b u y ru g i 
bilan Andijon Eski shahar oqsoqoli Rustam Toshmatov Suxumiga 
borib, namoyishchilami xiyla-nayrang, do‘q-po‘pisa bilan «Agar
! 
Abdulloh Rajab Boysun.
Turkiston milliy harakatlari. Istanbul, 1943, 40-41- 
betlar; Ali Bodomchi. 1917-1934 yillar Turkiston milliy istiqlol harakati va Anvar 
poshsho. Birinchi jild. Q o'rboshilar. Istanbul, 1975, 50-bet.
525
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sizlar ishni davom ettirmasalaring, u ho Ida sizlaming Andijonda 
qolgan ota-onangiz, qavmi-qarindoshlaringiz hibsga olinadi, mol- 
mulki musodara qilinadi», degan p o ‘pisa bilan aldashga muvaffaq 
b o ‘lgan.
Kavkaz frontida rus harbiylari tomonidan asirga olingan 
turklar ham front orqasidagi ishlarga safarbar qilingan. Ular bilan 
Turkistondan borgan mardikorlar o ‘rtasida birodarlashuv yuz beradi. 
Dini, tili, kelib chiqishi bir b o ‘lgan bu xalqlaming farzandlari chor 
hukumati va uning mustamlakachilik zulmiga qarshi birgalikda 
kurash olib bordilar.
Oq podshoh taxtdan qulatilgach, musulmon asir va mardikorlar 
Rossiya va Sibir mintaqalaridan o ‘z ona yurtlariga qayta boshlaydilar. 
Turkistonliklar bilan birga turk harbiy asirlarining bir qismi ham 
Turkistonga keldi. Turk harbiy asirlari orasida ko‘pgina ziyolilar ham 
bor edi. M ardikorlar va turk harbiylarining o ‘lkaga kelishi bilan bu 
yerdagi jadidchilik harakatida, istiqlol uchun kurashda m a’lum ijobiy 
o ‘zgarishlar yuz berdi. Turkiya zobitlari Toshkent, Farg‘ona, Andijon, 
Samarqand, Xiva, Buxoro hududlarida mahalliy aholi o ‘rtasida katta 
m a’rifiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy ish olib bordilar, jum ladan, maktab 
va madrasalarda muallimlik qildilar.
Sobiq asirlar, y a’ni turk zobitlarining Turkistondagi miqdori 
haqida aniq m a’lumot y o ‘q. Chunki bu mavzu mutlaqo o ‘rganilmagan. 
Turk askar va zobitlarining 1916 yildagi va undan keyingi milliy- 
ozodlik harakatlaridagi ishtiroklari ham tadqiq etilmagan.
1916 
yilgi milliy-ozodlik qo‘zg'aloni, sho‘roshunos Richard 
Pirs ta ’biriga k o ‘ra, faqat chor hukumatinigina emas, balki butun rus 
xalqining 0 ‘rta Osiyo xalqlarining ishonchi va do'stligini qozonish 
y o iid ag i barcha urinishlarini puchga chiqardi. Bu q o ‘zg ‘alon 
rus sosial-demokratlari (bolshevik va mensheviklar) va sosial- 
inqilobchilaming (o‘ng va so‘l eserlar) Turkiston xalqlari o ‘rtasida 
mustahkam tayanchga ega emasliklarini ham ro ‘y-rost isbotladi.
Q o‘zg ‘alono‘lkadagimustamlakachiliktuzumininghampoydevori 
b o ‘sh ekanligi va uning ustunlari chirib qolganligini ham k o ‘rsatdi. U 
chorizmning yaqinlashib kelayotgan umumsiyosiy inqirozining yorqin 
k o ‘rinishi edi. Lekin, general-gubemator Kuropatkin imperatorga 
y o ilag an axborotida 1916 yil qo‘zg ‘alonining sabablarini yozganda 
masalaning ana shu jihatini unutgan edi. U o ‘lkada sinfiy tabaqalanish 
jarayonini atroflicha yoritgani holda, mustamlaka tuzumining asosiy 
illatini davolashning birdan-bir yo‘li 1886 yilgi Nizomni qayta k o ‘rib 
chiqishdan iborat deb hisobladi. Kuropatkin, aholining kayfiyati va 
ruhiyatini o ‘rganishga oidmateriallarga suyangan holda, harbiylashgan
526
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qattiqqo‘l hokimiyatni saqlab qolish g ‘oyasini ilgari surdi.
Farg‘ona viloyati harbiy gubematori vazifasini bajaruvchi 
polkovnik Ivanov rus amaldorlarining poraxo‘rligini oqlash va hamma 
aybni Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev kabi «xalqni buzuvchi yashirin 
advokatlar»ga ag‘darish maqsadida yozgan m a’ruzanomasida, o ‘zi 
sezmagan holda, mustamlaka tizimini fosh etuvchi fikrlami ham 
aytib yuboradi. «Hokimiyat, - deb yozadi u, - o ‘sha aw alg i xonlar 
tuzumidagi o'zboshimchalik va zo‘ravonlikka tayandi, chunki 
qonunchilik aslida amalda emas, balki nazariyada amalga oshirilgan 
edi... Mahalliy m a’muriyat hayotning barcha jabhalari ustidan nazorat 
o ‘matgani holda, bebosh va o ‘z holicha xonlar zamonidagi tartibni 
davom ettirdi. Rus hokimiyati esa xalq hayotidan tamoman k o ‘z 
yumib, turmush qa’riga kirib borolmadi, u okean yuzidagi p o ‘kakka 
o ‘xshab qoldi»1. General-gubemator Kuropatkin ana shu p o ‘kakni 
okean tubiga tushirish uchun yangi m a’muriyat tizimi loyihasini 
ishlab chiqa boshladi. Ammo zamon o ‘zgargan, o ‘lka hayotida 
podshoh hokimiyati payqamagan jiddiy voqealar yaqinlashmoqda 
edi.
General-gubemator boshliq m a’muriyat o ik ad ag i tanglikni 
bartaraf qilish xususida hech qanday chora-tadbir k o ‘rmadi. 
Markazdan kerakli oziq-ovqat, birinchi navbatda, g ‘alla keltirish 
masalasini ham diqqat-e’tibordan chetda qoldirdi. M a’lumki, 
markazdagi savdo-sanoat doiralarining talabi bilan o ‘lkadagi don 
ekinlari qisqartirilib, o ‘miga paxta ekila boshlangan edi. Kelishuvga 
ko‘ra, don-dunni Rossiya guberniyalari Turkistonga yuborishi lozim 
edi. General-gubematoming esa bunga e ’tibori b o ‘lmay, diqqat 
butun o ik a d a ommaviy qatag‘onni kuchaytirishga qaratildi. U 1917 
yilning fevral oyida milliy-ozodlik qo‘zg ‘aloni ishtirokchilari ustidan 
chiqarilgan hukmni imzoladi. Hukmga ko‘ra, 347 kishi - o ‘zbeklar, 
qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar dorga osildi, yuzlab kishilar katorgaga 
jo ‘natildi.
General-gubemator qo‘zg‘alon ishtirokchilarini jazolash baho- 
nasida ulaming yerlarini musodara qilib, ms qishloqlari sonini 
ko‘paytirish rejalarini ham ishlab chiqdi.
M ustamlakachilar o ik a d a istibdod sirtm ogini yanada qattiqroq 
tortishning yangidan-yangi rejalarini tuzdilarki, ulaming amalga 
oshuviga markazdagi voqealar xalaqit berdi.
1917 
yil 2 mart kuni Petrogradda podsho hokimiyati ag'darilgani 
haqidagi xabar Toshkentga ham yetib keldi. Uni birinchi b o iib
10 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 3 1-ro‘yxat, 1144-ish, 20-varaq.
527
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kuropatkinga Sirdaryo viloyati harbiy gubematori general-leytenant 
Galkin yetkazdi. Generallar o ‘zaro kelishib, bu simi hech kimga 
bildirmaslikka hamda Petrogradda voqealar qanday borishi va nima 
bilan tamom b o ‘lishini kutishga qaror qildilar. Ammo Nikolay II 
taxtdan voz kechganligi haqidagi telegramma telegrafda k o ‘chirtirilib 
va ko ‘paytirilib allaqachon shaharga tarqalgan edi. Chorizmning 
ag‘darilgani, Rossiya imperiyasi o ‘m iga respublika paydo b o ‘lganligi 
yashin tezligida butun Turkiston o ‘lkasiga tarqaldi. Turkiston afkor 
ommasi o ‘rtasida ham mustamlakachilik tuzumida o ‘zgarishlar 
b o ‘lishi haqida umid uchqunlari paydo b o ‘ldi.
Lekin Vaqtli hukumat ham Turkistonni mustamlaka deb bilib, 
u yerda hech qanday o ‘zgarish qilishni istamadi. O ik a general- 
gubematori A.N.Kuropatkin o ‘z lavozimida qolaverdi. Joylardagi 
gubernatorial tuman boshliqlari ham, aw algidek o ‘z mansablarida 
xizmatini davom ettiraverdilar. General-gubernator 8 martda 
chiqargan buyrug‘ida Vaqtli hukumatdan yangi farmoyish kelguncha 
o ‘lka, viloyat va tumanlardagi amaldorlar o ‘z vazifalarida qolib, 
faoliyatlarini davom ettiraverishlari lozimligini uqtirdi1. U poli- 
siyani milisiya bilan almashtirish lozimligini, mahalliy hokimiyat 
idoralari qoshida jam oatchilik qo‘mitalari tashkil qilish kerakligini 
ham qistirib o ‘tdi.
General Kuropatkin inqilob bayrog‘i ostida niqoblanib olib 
Turkistonda mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi. U Samarqand 
viloyati harbiy gubematoriga 13 mart kuni yo‘llagan telegrammasida 
shaharlar boshqaruvini tuzish xususida shahar dumalari a ’zolari 
(glasniylar) safida rus vakillari kamida duma a ’zolarining yarmini 
tashkil etishi zarurligini uqtirdi. Chunki, uning fikricha, Turkistonning 
mahalliy aholisi ruslarga o ‘xshab «og‘ir majburiy harbiy xizmatni 
o ‘tamaydi, shuning uchun huquqda ular bilan teng b o ‘lmasligi 
kerak»2. Joylardagi idoralarga o ‘tkazilgan saylovlarda ana shunday 
siyosat yuritish k o ‘zda tutildi. Bu esa mahalliy millatlar vakillarining 
keskin noroziligini uyg‘otdi.
Buxorodagi Rossiya rezidenti A. Miller general-gubematorga 
yo ‘llagan telegrammasida Yangi Buxoroda ijroiya qo‘mitaga 12 
martda b o iib o ‘tgan saylovlarga 5 ming ruslar bo‘lib musulmonlar 
esa qatnashtirilmaganligi keskin norozilikka sabab b o ig an in i yozgan 
edi. Boshqa rus fuqarolari bilan teng huquqda musulmonlaming 
qatnashuviga y o ‘l q o ‘yilmagani aholining kayfiyatini buzgani, ular
1 O 'z R MDA, 20-jam g‘arma, 2-ro’yxat. 77-ish. 4-varaq.
: 0 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 31-ro'yxat. 1175-ish, 3-varaq.
528
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu saylovlar natijalarini bekor qilishni talab qilib, Rossiya Vazirlar 
Kengashi raisi, tashqi ishlar, harbiy vazirlarga, shuningdek Davlat 
Dumasi musulmon fraksiyasi raisi Tavakkalovga telegraf orqali 
murojjat qilishganini xabar qildi. Turkistondagi rus aholisi ham eskicha 
idoraga, eskicha boshqaruv uslublariga qarshi k o ‘tarila boshladi. Bu 
harakatda ayniqsa rus ishchi va askarlari faollik ko‘rsatishdi.
Turkiston general-gubematori Kuropatkin ham faolliqda ulardan 
qolishmadi. U o ‘z generallari bilan voqealar rivojini «tinchgina» kutib 
o ‘tirmay, yirik bir ig‘vogarlik tayyorladi. U o ‘lkada «musulmonlar 
qo‘zg‘alon 
ko'tarm oqchi» 
degan 
ovoza 
tarqatib, 
ruslami 
musulmonlarga qarshi ko‘tarishga, o ‘rtada o ‘zaro nifoq chiqarishga 
urindi. General shu maqsadda qo‘zg‘alonga qarshi «himoya qismlari» 
tayyorlash haqida ko'rsatm a berdi va bu g ‘oyaning tadbiri Turkiston 
harbiy okrugi shtabida tezlik bilan ishlab chiqildi. Kuropatkin 
markazdagi voqealar rivojini kuzatgan holda, Toshkentda imperiya 
mustamlakasini «ozod Rossiya» uchun butunicha saqlab qolish 
y o iid a faol ish olib bordi. 0 ‘lka va viloyat idoralari, shuningdek 
yangi jam oat tashkilotlari, inqilobiy qo'm italarga joylashib olgan rus 
shovinistlari, podshohparastlar orasida uning maslakdoshlari ko‘p 
edi. Bu hoi ayniqsa Toshkent ishchi va askar deputatlari Sho‘rosi 
ijroiya qo'm itasining 30 martdagi majlisida yaqqol k o ‘zga tashlandi. 
General-gubematomi mansabidan chetlatib, qamoqqa olish masalasi 
kun tartibigaqo‘yilganda Ijroiya qo‘mita a ’zolari Ivanov, Zakamenniy, 
Dinin, Bulinskiy, Rusanov kabilar Kuropatkinni qattiq turib himoya 
qildilar. Majlis bu masalani yarim kechagacha muhokama qilgan 
bo‘lsa-da, biror qarorga kelolmadi.
Ishchi, askar va ziyolilaming keskin talabidan cho‘chigan 
shovinistlar Kuropatkinni o ‘zlari qamoqqa olib, Petrogradga 
jo'natishga qaror qildilar. Bu ish general-gubematoming shaxsiy 
soqchilari boshlig‘i polkovnik Rusanovga topshirildi. Toshkent Soveti 
ijroiya qo‘mitasi a ’zosi b o ‘lgan Rusanov o ‘z boshlig‘ini qamoqqa 
olganini Sovetdagi ishchilarga m a’lum qildi.
Shu tariqa Turkistonda 50 yil davom etgan general-gubematorlik 
idorasi barham topdi. 1917 yil 31 martda o ‘lkada harbiy hokimiyat 
fuqarolik hokimiyatidan ajratildi. Bu rus demokratiyasi va istiqlol 
kurashchilarining ko‘p yillik kurashining samarasi edi.
529
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ikki asrga yaqin suronli va uqubatli tariximizning bunyodkorlik va 
parokandalik, qardoshlik va maxdudlik, jasorat va xiyonat, matonat va 
razolat, m a’rifat va jaholat, ozodlik va yovuzlik kurashi sahifalaridan 
avlodlar uchun saboqlar, y a’ni qissadan hissa nima? Kitobdan qanday 
xulosa chiqadi?
XVIII 
asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi o ‘zaro maxdudlik 
va mahalliychilik yurtimizni jahongir davlatlar iskanjasiga soldi. 
Bosqinlar uchun qulay zamin yaratdi. Natijada XIX asming ikkinchi 
yarmida Rossiya imperiyasi Turkiston xalqlarini asoratga soldi. 
U o ik a n i siyosiy-hududiy jihatdan zabt etibgina qolmay, balki 
erksevar, zahmatkash xalqini m a’naviy-ruhiy bo‘ysundirishga ham 
ahd qildi. Chorizm joriy etgan siyosiy tuzum o ‘lkada hukmron rus 
davlatchiligini qaror toptirishga qaratildi. Ana shu maqsadda 0 ‘zbek 
milliy davlatchiligining asos-e’tiborini y o ‘q qilishga qaratilgan chora- 
tadbirlar amalga oshirildi.
Ta’sis etilgan mahalliy boshqaruvdagi saylov tizimi aslida afkor 
ommani chalg‘itishga qaratilgan edi. Volost boshqaruvchilari -
mingboshilar, qishloq oqsoqollari hamda mahalliy «xalq sudlari» - qozi 
va biylar aslida rus m a’muriyatining irodasini ifoda qiluvchi kishilar 
bo‘lib, mustamlaka siyosatini o ‘tkazishda vositachi b o ‘lishgan, xolos. 
«Turkiston o ‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom» rus dvoryanlari va 
burjuaziyasi manfaatlarini qonunlashtirgan bir qomus edi.
Rossiya hukumatining siyosiy tusga ega bo im ag an barcha 
fuqarolik ishlarini qozi va biy sudlariga topshirishi tagida aslida g ‘ arazli 
maqsad yotgan. M ustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan o ‘z 
istibdod tuzumlarini mustahkamlashda foydalanmoqchi boiishgan.
Turkiston xalqlariga berilgan «saylov huquqi» ham aslida uzoqqa 
m oijallangan ko‘zbo‘yamachilik siyosati edi. «Nizom» siyosiy tusga 
ega b o ‘lmagan barcha ishlarni mahalliy aholidan saylanuvchi vakillar
- o ‘nboshi, ellikboshi, yuzboshi, oqsoqol va volost boshqaruvchisi
- mingboshilarga rasman topshirib qo‘ygani afkor omnia o ‘rtasida 
go‘yo Turkistonda o ‘z-o‘zini boshqaruv hukmron degan tasaw u m i 
uyg‘otishi lozim edi.
M ustamlakachilar Turkiston xalqlari turmushida nimaiki ulaming 
istiqboliga to ‘g ‘anoq b o is a , nimaiki ulami ozodlik uchun kurashdan 
chalg‘itsa, hammasini qo ilab -q u w atlag an holda, istiqlolga xizmat 
qilajak barcha intilishlaming payini qirqdilar.
XOTIMA
530
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Rossiya imperiyasi o ‘lkani Turkiston general-gubematorligi, 
Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga b o iib , 
tub joy aholi birligi va siyosiy qudratini sindirish y o iid a barcha 
vositalardan foydalandi. Ming yillardan beri davom etib, avloddan- 
avlodga o ‘tib yashayotgan milliy davlatchilik va qadriyatlami 
yo‘q qilishga qaratilgan chora-tadbirlami ishga soldi. «Turkiston 
o ik a sin i boshqarish haqidagi Nizom» o ‘z m ohiyat-e’tiboriga ko‘ra 
shu maqsadga qaratildi. Uning asosiy belgilari quyidagilardan iborat 
b o id i:
a) mahalliy boshqaruv, urf-odat va qonun-qoidalardan milliy 
davlatchilikning barcha asoslarini tag-tugi bilan yo‘qotish;
b) о ik a turmushiga butkul yot va begona bo ‘ lgan uezd, uchastka, 
volost kabi m a’muriy-hududiy birliklami joriy etish;
v) qishloq y ig in i va volost qurultoyini ta’sis qilib, sun’iy tarzda 
qishloq boshqaruvini tashkil qilish;
g) siyosiy tusga ega b o im agan barcha ichki boshqaruvda saylov 
tizimini ta ’sis etish va bu bilan aholi «o‘zini-o‘zi boshqaruvi»ni 
shaklan gavdalantirish;
d) rus va rusiyzabon aholi nufuzini oshirish, shu maqsadda o ik a
shaharlarini «eski va yangi» qismlarga ajratib idora qilish;
j) mahalliy boshqaruvga mirshab-josuslik tusini berib, quyi 
amaldorlami itoatkor malaylarga aylantirish;
e) o ik a n i ruslashtirish va yangi «Rus Turkistoni» ni Ьафо 
etish.
Bular mustamlaka idorasining barcha bo‘g ‘inlarida o ‘z ifodasini 
topdi.
Rossiyaning Turkistondagi agrar siyosati o ‘zida metropoliya 
dvoryan-pomeshchiklari va burjuaziyasining iqtisodiy va siyosiy 
manfaatlarini yaqqol gavdalantirdi. Bu siyosatning bosh maqsadi 
o ik a n i imperiya sanoatining xom ashyo makoniga aylantirish edi.
Imperiya ikki hukmron sinf manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. Agrar 
siyosatda dvoryanlar talabiga ko ‘ra Turkiston xalqiga tegishli yerlami 
zo‘rlik bilan tortib oldi va rus posyolkalarini Ьафо etdi. Burjuaziyaning 
talabiga ko'ra esa, qishloqlarda paxta yakkahokimligini o ‘matish 
uchun barcha zarur chora-tadbirlami amalga oshirdi. Rossiyaning 
Davlat Kengashi, Vazirlar Q o‘mitasi va Davlat Dumasida Turkiston 
haqida qabul qilingan qonun-qoidalarda dvoryan-pomeshchiklar va 
burjuaziya manfaatlari o ‘z aksini topdi.
Sankt-Peterburg o ‘troq aholining yerlarini qishloq jamoalari va 
yiginlariga biriktirgan holda, soliq b o ‘yicha doiraviy m as’uliyatlik 
qoidasini joriy etish bilan sudxo‘rlikni avj oldirdi.
531
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Imperiyaning k o ‘chiruvchilik siyosati, doiraviy javobgarlik 
singari, o‘lkaaholisiningersizlanishinikuchaytirdi. ChorRossiyasining 
esa moddiy va siyosiy jihatdan nufuzini oshirdi.
Agrar siyosat imperiyaning harbiy, ijtimoiy va iqtisodiy 
siyosatinmg uzviy qismiga aylantirildi. Rus posyolkalari va tub 
jo y aholi yashab turgan qishloqlarda rus x o ‘jaliklarining vujudga 
keltirilisfai ana shu siyosatning amaldagi ijrosi b o id i. Turkistondagi 
har bir rus posyolkasi butun bir batalon xizmatini o ‘tovchi harbiy 
kuchga aylantirildi.
Amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat yer-suvni, yaylovlami va 
barcha tabiiy boylikni chor hukumati qo‘lida jamladi, ular m o‘may 
daromad manbaiga aylandi.
Metropoliya o ‘lkani xom ashyo makoniga aylantirib, paxtachilik, 
ipakchilik, qorakoichilik va boshqa muhim xom ashyo mahsulotlari 
yetishtirish tarmoqlariga katta e ’tibor berdi. Sanoat qurilishi sohasida 
chorizm metropoliya burjuaziyasi manfaatlariga mos - xom ashyoni 
dastlabki ishlovchi korxonalar qurilishini quw atlab, o ‘lkada qayta 
ishlash, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish sanoati rivojiga to ‘sqinlik 
qilib keldi.
Rossiyaning mustamlakachilik siyosati Turkistonni rus tovarlari 
sotiladigan, tayyor mahsulotlar xarid qilinuvchi bozorga aylantirdi. 
Bu esa mahalliy hunarmandchilikni inqirozga olib kelib, yagona 
milliy bozom ing rivojlanishiga y o ‘l bermadi.
Imperiyaning mustamlakachilik siyosati xalq maorifi va madaniy 
hayotida ham o ‘z aksini topdi. U maktab va madrasalar faoliyatiga 
deyarli e ’tibor bermadi, aksincha ulaming rivojlanishiga to ‘sqinlik 
qildi. Asosiy e ’tibor o ‘lkada mslashtirishga xizmat qiluvchi rus-tuzem 
maktablari tarm og‘ini yuzaga keltirishga qaratildi.
Umuman olganda, Rossiya imperiyasi ilm-fan, xalq maorifi, 
matbuot va madaniyat sohasida Turkiston xalklarining qadimiy tarixi, 
tili, urf-odatlari, milliy g ‘ururi va erksevarlik tuyg‘ularini y o ‘qotishga, 
qisqasi, ulami o ‘zligidan judo qilishga qo‘lidan kelgancha harakat 
qildi. Bu siyosatning asosiy maqsadi o ‘lkadagi milliy davlatchilik, 
milliy ong, milliy o ‘zlikni anglashga qaratilgan barcha harakatlami 
tag-tugi bilan qo‘porib tashlash edi.
Asrimiz boshlarida milliy mulkdorlar, ziyolilar va ulamolaming 
ilg'or qismi maktab va madrasalami isloh qilish y o ‘lidan borib, 
yangi usul maktablarini ochdilar. Yangi usuddagi maktablar esa rus- 
tuzem maktablariga qarama-qarshi o ia ro q , m a’rifat o ‘chog‘i, yangi 
m a’naviyat, madaniyat maskani, rus mustamlakachilari zulmi ostida 
milliy g'ururi, qadr-qimmati toptalgan, talangan, yuragiga qo'rquv-
532
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dahshat solingan xalqni milliy mustaqillik uchun kurashga hozirlovchi 
targ‘ibotxonalar vazifasini o'tadilar.
Jadidlar yangi usul maktablari tarm og‘im yaratish bilan 
mustamlaka istibdodi iskanjasiga tushib qolgan milliy ruhni 
qo‘z g ‘atish va o ‘zlikni anglash jarayonini kuchaytirishga intiluvchi 
kuch sifatida sahnaga chiqdilar. Ular iste’dodli yoshlami xorijga 
o ‘qishga yuborish orqali millat istiqboli ustunlariga tamal toshini 
qo‘ydilar. Jadidlaming «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Sadoyi 
Turkiston» kabi gazetalari o ‘zbek milliy matbuotini yaratdi.
XX asr boshlarida Turkiston istiqloli uchun kurashning nazariy 
asosini Ismoil G ‘aspiralining m a’rifatparvarlik g ‘oyalari va ulami 
amalda rivojlantirgan M ahmudxo‘ja Behbudiy, M unaw ar qori 
Abdurashidxonov, Fitrat va Toshpo‘latbek N orbo‘tabekov kabi 
jadidlar yalovbardorlarining faoliyati tashkil etdi. Rossiya (1905- 
1907), Turkiya va Eron (1908-1911) inqiloblari Turkistondagi istiqlol 
kurashiga zo ‘r turtki berib, o ik a d a «Taraqqiyparvarlar» nomi ostida 
tarixga kirgan ziyolilar firqasini vujudga keltirdi. Bu firqa «Turon» va 
«Sho‘roi islom» kabi nufuzli tashkilotlar shaklida kelgusi voqealar 
rivojida salmoqli rol o ‘ynadi.
1916 yilgi qo‘zg ‘alon Turkistondagi xalq ommasining istiqlol 
kurashida eng yuqori bosqich bo‘lib, unda iqtisodiy, ijtimoiy, 
diniy, siyosiy va milliy-ozodlik g ‘oyalari o ‘zaro uyg'unlashgan 
holda namoyon bo‘ldi. Istiqlol kurashining g ‘oyaviy ilhomchilari 
bo'lgan 
taraqqiyparvarlar 
Petrogradga 
borib 
mardikorlikka 
safarbarlik 
muddatini 
kechiktirishga 
muvaffaq 
boiishgani, 
Rossiya parlamenti - Davlat Dumasida xalq qo‘zg ‘alonini qonga 
botirgan mustamlakachilaming beboshligini fosh etishgani hamda 
ulaming jinoyatlarini tekshirish uchun Turkistonga Davlat Dumasi 
komissiyasini olib kelishgani ulaming milliy-ozodlik harakatida o ‘z 
o ‘rinlariga ega boTganlaridan dalolat beradi.
Mustamlaka tuzumiga, chorizmga qarshi harakatda taraq­
qiyparvarlar bilan inqilobchilar o ‘rtasidagi mushtaraklik fevral 
inqilobiga qadar davom etdi. Sinfiy kurashni maqsad qilgan 
inqilobchilar hamda tinch rivojlanish va islohotlar y o iin i tanlagan 
taraqqiyparvarlar o ‘rtasidagi ziddiyatlar Turkistondagi 1917 yil 
voqealari rivojidagi asosiy yo‘nalishlami belgiladi.
Yurtboshimiz Islom Karimov bir guruh tarixchi olimlar bilan 
qilgan suhbatida (1998) Turkistonda chor Rossiyasi o ‘tkazgan 
mustamlakachilik siyosatining oqibatlarini xolisona yoritish vazifasini 
ilgari surib, shunday savolni ko‘ndalang qilib qo‘ygan edi: «...har 
tomonlama mudhish, chetdan qaraganda halqimiz, uning madaniyati,
533
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

milliy tafakkuri, urf-odatlari, turmush tarzi, hech bir m ubolag‘asiz 
aytish mumkinki, nasl-nasabi y o ‘q b o iib ketishi kerak b o ig a n
sharoitda baribir, qator yo‘qotishlar bilan b o is a ham, millatimiz 
o ‘zligini saqlab qololdimi yo yo‘qm i?»’.
Davlatimiz b osh ligining bu savoliga javoban kitob mualliflari 
tarixiy dalillar asosida chor Rossiyasi mustamlakachilarining og‘ir 
asorati sharoitida ham xalqimiz o ‘zligini, milliy qadriyatlarini, 
m a’naviyatini, madaniyatini, urf-odatlari va turmush tarzini saqlab 
qolganligini baholi qudrat yoritishga intildilar. Darhaqiqat, mustabid 
tuzum sharoitida ham turkistonliklaming erkinlikka, taraqqiyotga va 
istiqlolga b o ig a n azaliy intiqlik kayfiyati so‘nmadi. Xalqimizning 
yurak-bag‘riga teran o ‘mashgan mustaqillik va ozodlik tuyg‘usi 
tobora qudratli kuchga aylana bordi va pirovard natijada 0 ‘zbekiston 
istiqloli tantanasi uchun mustahkam zamin hozirladi.