O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

7.2. Jahon xo‘jaligida TMKlar faoliyatining
asosiy xususiyatlari
Jahon xo'jaligida ro'y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning 
obyektiv natijasiga ko'ra, vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar 
o'ziga xos xususiyatga ega. Jahon iqtisodiyotida TMK xalqaro mehnat 
taqsimotining faol ishtirokchisi bo'lib, uning rivojlanishiga o 'z 
hissasini qo'shib kelmoqda.
Transmilliy korporatsiyalarda kapitalning harakati, odatda, 
korporatsiya joylashgan davlatda bo'layotgan jarayonlardan mustaqil 
ravishda sodir bo'ladi. Jahon xo'jaligida TM Klar yirik investitsiyalar 
va yuqori m alak ali m u tax assislarn i talab qiluvchi y u q o ri 
texnologiyali, ilm talab sohalarga intensiv kirib boradi. Ushbu 
sohalami transmilliy korporatsiyalar tomonidan monopoliya qilish 
a n ’anasi ro'y beradi. 80-yillarning o'rtalarida ikki mingga yaqin 
eng yirik korporatsiyalar tom onidan dunyo sanoat mahsulotining 
3/4 qismi ishlab chiqarilgan edi. Hozirgi kunda 500 ta eng kuchli 
transm illiy korporatsiyalardan 85 tasi xorijiy m am lakatlardagi 
investitsiyalarning 70—75 % ustidan o'z nazoratini o'm atgan
48

---

bo‘lib, taxminan ushbu 500 ta gigant TM K lar hissasigajahon bozo­
riga chiqarilayotgan elektronika va kimyo sanoatining 80—82 %, 
farmatsevtikaning 93—95 %, mashinasozlikning 76—80 % sanoat 
mahsulotlari to ‘g‘ri keladi.
G ‘arb iqtisodchilarining bashorat qilishicha, XXI asr bosh­
larida jahon xo'jaligida 300 dan 600 tagacha transmilliy korpo­
ratsiyalar ishlab chiqarilayotgan jami yalpi mahsulotining 75 % 
ustidan o ‘z nazoratini o'rnatib, ishlab chiqarish va xizmatlar soha­
sini sezilarli ravishda diversifikatsiya qilib borar ekan. Masalan, 
Shvetsiyaning «VOLVO» avtomobil konserni (Shvetsiyada 30 ta, 
xorijda bir necha o ‘nlab ixtisosli yirik sho'ba korxonalariga ega) 
hozirgi kunda nafaqat avtomobil, balki, katerlar uchun motor va 
aviadvigatellar, hatto pivo («Pripps») ishlab chiqarmoqda. O'z navba­
tida AQSHning 500 ta eng yirik transmilliy korporatsiyalari o'rta 
hisobda 11 sohada, eng kuchlilari esa 30—50 sohalik tarmoq korxo­
nalariga egadir. Xullas, ko'p sohali ilg'or tarmoqli sanoat korxona­
lariga ega bo'lgan firmalaming 96 tasi Angliyada, 78 tasi Germa- 
niyada, 84 tasi Fransiyada, 90 tasi Italiyada faoliyat ko'rsatib kelmoqda.
Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo'lgan 
TM Klar ishlab chiqarishda tovarlar bozorini samarali rejalash- 
tirishni ta ’minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini olib bor­
moqda. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshirilib, 
sho'ba korxonalarga tarqatiladi.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro korporatsiyalarni vujudga kelishi va 
rivojlanishiga misol qilib, hozirgi kunda o'z qo'lida jahonning elektr 
jihozlari va sanoat uskunalari bozorining 25 % ni ushlab turgan 
«Elektroluks» TM Kni ko'rsatish mumkin. 1912-yilda ikki shved 
kom paniyasining birlashishi natijasida vujudga kelgan ushbu 
kompaniya 20-yillardayoq Avstraliya va Yangi Zelandiya bozorlariga 
chiqib, ishlab chiqarishni tashkil qilgan edi. Oxirgi o 'n yillikda 
«Elektroluks» kompaniyasi AQSHda uchinchi o'rinda turuvchi 
«Vestingauz», «Gibson» va boshqa markalar ostida kundalik texnik 
va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi «Uayt Konsolideyted» 
kompaniyasini, Italiya va butun Janubiy Yevropada eng yirik elektr 
tovarlari ishlab chiqaruvchi «Zanussi» firmasi va shuningdek, GFRda 
asosiy elektr tovarlari ishlab chiqaaivchi «AEG» firmasini aksiya­
larini sotib oigan edi. Xullas, bu uch firmani qo'shib olganidan 
keyin shvedlaming «Elektroluks» korporatsiyasi jahonning 75 mam- 
lakatida kundalik elektrotexnik sanoat mahsulotlarini ishlab chi­
qarish, sotish va xizmat ko'rsatish bo'yicha rivojlangan tizimga ega