O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

7.3. TMKlarning jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda tutgan o‘mi
M a’lumki, T M K lar zamonaviy jahon xo'jaligining m uhim
ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoati rivojlangan davlatlar 
uchun aynan TM Klarining xorijdagi faoliyati ularning tashqi iqti­
sodiy aloqalarining xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eks­
portida milliy kompaniyalaming o'zlarini xorijdagi filiallariga tovar 
yetkazib berishlari va xizmat ko'rsatishlarining ulushi kattadir. 80-yil- 
laming ikkinchi yarmida bunday firma ichidagi savdoning ulushiga 
AQSH eksportini 14—20 %, Yaponiya eksportining 23—29 %, G FR
eksportining 24—28 % to'g'ri kelgan edi. TM Klar jahondagi xususiy 
ishlab chiqarish kapitalining 1/3 qismi ustidan, to'g'ridan-to'g'ri 
yo'naltirilgan investitsiyalaming esa 90 
%
ni nazorat qilishadi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning sohaviy 
strukturasi ham turli tum andir. Xalqaro korporatsiyalarning 60 % 
ishlab chiqarish sohasida, 37 % xizmat ko'rsatish sohasida, 3 % 
qazib chiqarish va qishloq xo'jaligi sohasida banddir.
Amerikaning «Forchun» jurnalini bergan m a’lumotiga qa­
raganda, jahonning eng yirik 500 ta korporatsiyasi ichida 4 ta 
majmui — elektronika, neftni qayta ishlash, kimyo va avtomobil- 
sozlik sanoat tarm oqlar asosiy rol o'ynaydi. U lar jahon iqtiso­
diyotida TM Warning olib borayotgan tashqi savdo faoliyatining 
80 % ana shu tarmoqlarga to'g'ri keladi.
Transmilliy korporatsiyalar investitsiyalarini mintaqaviy-sohaviy 
yo'nalishi juda xarakterlidir. Ular, odatda, «yangi industrial dav­
latlar», shuningdek, nisbatan rivojlangan va rivojlanayotgan dav-
51

---

latlarni qayta ishlovchi sanoat korxonalariga kapital qo ‘yishga 
harakat qilishadi. Bunda kapital oluvchi davlatlar orasida investorlar 
uchun raqobatchilik kurashi ro ‘y beradi.
Jah o n iqtisodiyotida iqtisodiy past kam bag'al davlatlarga 
nisbatan iqtisodiy siyosat boshqacha b o ‘lib, bunda transmilliy 
korporatsiyalar kapitalni, asosan, qazib olish sohasiga q o 'y - 
salar-da, ammo bu yerda ular eksportni kuchaytirishga harakat 
qiladi. Natijada, mahalliy bozomi egallash uchun TM Klar o'rtasida 
kurash kuchayib boradi. Shunday qilib, hozirgi kunda transmilliy 
korporatsiyalar u yoki bu davlatlarning xalqaro iqtisodiy aloqalar 
tizimidagi taqdirini aniqlovchi omilga aylanib qolmoqda. TMKning 
faol ishlab chiqarishi, olib borayotgan investitsion siyosati, shuning­
dek, savdo faoliyati tufayli ular ishlab chiqarish va mahsulotlami 
taqsimlashning xalqaro tartibga soluvchisiga aylanib bormoqda. 
Hatto, BMT ekspertlarining fikricha, TM K lar jahonda iqtisodiy 
integratsiyani rivojlantirish uchun keng shart-sharoit yaratmoqda.
T ransm illiy korporatsiyalarning jah o n xo'jaligi va xalqaro 
iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyatining yaxshi tomonlarini 
ko'rsatib o'tish bilan bir'qatorda, albatta, ularning faoliyat ko'r- 
satayotgan davlatlar iqtisodiyotiga salbiy ta ’sirini ham ko'rsatib 
o'tish lozim bo'lib, ular quyidagilardan iboratdir:
— TM K faoliyat ko'rsatadigan davlatlarning iqtisodiy siyosatini 
amalga oshirishga xalaqit berishi;
— davlat qonunlarini buzishi;
— monopol narxlar o'rnatishi, rivojlanayotgan davlatlarning 
huquqini cheklovchi shartlarga majbur etishi va boshqalar. 
Xullas, jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar — 
xo'jaliklararo aloqalarning rivojiga doim o e ’tibor berib, 
o'rganish va yetarli darajada xalqaro nazorat talab qiluvchi 
murakkab va doimiy ravishda rivojlanib borayotgan fenomenidir.
1. Jahon xo'jaligida TMKni tiuga 
11
o‘rni.
2. TMK nima va ularga qanday kompaniyalar kiradi?
3. Jahon iqtisodiyotida ko'pmilliy korporatsiyalar (KMK) deganda 
qanday korporatsiyalarni tushunasiz?
4. Jahon xo'jaligida TMK faoliyatining asosiy xususiyatlarini ochib bering.
5. Jahon iqtisodiyotida TMK faoliyatining ijobiy (yaxshi) va salbiy 
(yomon) tomonlari nimalardan iborat?