O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Shevalarda egalik qo‘shimchalari

Shevalarga oid egalik qo‘shimchalarini K.Nazarov prof.A.G‘ulomov rahbarligida maxsus o‘rgangan¹. Bu qo‘shimcha pedmetning uch shaxsdan biriga qarashligini anglatadi va birlik, ko‘plik shakllariga egadir.Bu qo‘shimchalar y-lovchi Farg‘ona va Xorazm shevalarida adabiy tildagiga mos holda teng kelsa ham, boshqa y-lovchi (Jizzax, Toshkent, Parkent) shevalarida va j-lovchi o‘zbek shevalarida farqli xususiyatlarga ega. J-lovchi shevalarda egalik qo‘shimchalari o‘zak-negizning qattiq va yumshoqligiga ko‘ra bir necha variantlarga ega:

Unli bilan tugagan o‘zak-negizlarda

birlik, qattiq o‘zak-negizda

I sh. -m atam toqlum

II sh. -ng atang toqlung

III sh. -si, -su atasi toqlusu

ko‘plik, qattiq o‘zak-negizda

I sh. -miz, -muz atamiz toqlumuz

II sh. -ngiz, -nguz atangiz toqlunguz

III sh. -lari,-lari atalari toqlulari

Unli bilan tugugan o‘zak-negizlarda

birlik, yumshoq o‘zak-negizda

I sh. -m əkəm tulkum

II sh. -ng əkəng tulkung

III sh.–si, su əkəsi tulkusu

ko‘plik, yumshoq o‘zak-negizda

I sh. -miz -muz əkəmiz tulkumuz

II sh.–ngiz -nguz əkəngiz tulkunguz

III sh.-ləri -ləri əkələri tulkuləri

Undosh bilan tugagan o‘zak-negizda

birlik, qattiq o‘zak-negizda

I sh. -im, -um qishlaim, qushum,

II sh. -ing, -ung qishlag‘ing, qushung

III sh. -i, -u qishlag‘i, qushu

ko‘plik, qattiq o‘zak-negizda

I sh. -imiz, -umuz qishlag‘imiz qushumuz

II sh. -ingiz, -unguz qishlag‘ingiz qushunguz

III sh. -lari, -nari,-dari, -tari, qishlaqlari qushlari

Bular aniq egalik qo‘shimchalari sanaladi. Ular gap boshida qaralmish bo‘lib keladi: qushum kəttə.

Shuningdek, -n’k’, -d’k’, -’k’ shakllaridagi egalik ko‘rinishi ham bor, uni adabiyotlarda abstrakt egalik ham deyishadi². Ularni olgan so‘zlar gap oxirida kelib ot kesim vazifasida keladi: Bu chəpən meningki, bu qag‘az unungki, uchəskə Lupt’n’k’ (Lutfiniki).

Ba’zi so‘zlarda uchinchi shaxsda egalik qo‘shimchalari ketma-ket qo‘shilishi mumkin: s’yn’s’, yərm’s’, un’s’. Shuningdek, Jizzax va Toshkent (-(u)vuz) shevalarida egalik qo‘shimchalari tushishi ham mumkin: b’zd’ məktəp, s’zd’ q’shlכg‘. Egalik qo‘shimchalari otlarga va sifatdoshlarga qo‘shilib keladi: yeyər’n’ yep, ’chər’n’ ’ch’p (yeyarini yeb, icharini ichib.

Toshkent shevasida egalik qo‘shimchalari:

birlik

I sh. –m, -’m

II sh. –ng, -’ng

III sh. –s’, -’

ko‘plik

I sh. –vuz//-vuzə//-vzə, uvuz//-u:z//-uz//-uvuzə//-uvzə//-u:zə// -uzə

II sh. –y’z// -ylə, -’y’z//-’:z//-’z//-’ylə

III sh. -s’//-lər’, -’//-lər’

Mirishkor shevasida:

I sh.oyim oyuvuz

II sh. oying oyiyiz

III sh. oyi oyləri

I sh.kitכvum kitכvuz

II sh.kitכvung kitכviyiz // kitכvləriyiz

III sh.kitכvi kitכvləri