Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta ta’lim vazirligi

1-bob. Oʻzbek tilida daraja kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot 
1-§. Daraja kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot 
Oʻzbek tilida daraja kategoriyasi haqida ma’lumot berishdan oldin kategoriya 
soʻzining ma’nosini izohlab oʻtishni joiz deb bildik. Grammatik kategoriya deb uning 
umumiy ma’nosiga koʻra birlashuvchi shakllar tizimiga aytiladi. Shuning uchun belgi 
bildiradigan soʻzlarning darajalanishi kategoriya ostida birlashadi. 
Tilshunoslikda daraja kategoriyasi deb belgining bir-biriga qiyosiy, orttirma, 
kamayish munosabatlarini koʻrsatuvchi shaklga aytiladi. Belgi bildiradigan soʻzlarda, 
belgi darajalab koʻrsatiladi. Bunga misol qilib, shirin, shirinroq, juda shirin soʻzlarini 
keltirishimiz mumkin. Belgini darajalab koʻrsatuvchi maxsus grammatik shakl, 
grammatik ma’no, grammatik vosita, grammatik xususiyatlari mavjud, ular daraja 
kategoriyasi ostida birlashadi. 
Oʻzbek tilida belgi bildiradigan soʻzlarga, asosan sifat soʻz turkumi, ravish soʻz 
turkumi va fe’l shakllaridan qisman ravishdosh va sifatdoshlarni oʻz ichiga oladi. 
Oʻzbek tilida daraja kategoriyasiga bagʻishlangan mavzuni yoritish uchun bir 
qancha ilmiy adabiyotlar va darsliklar koʻrib chiqildi. 
Ilmiy adabiyotlarda oʻzbek tilining daraja kategoriyasi haqida bir qancha 
na’zariy ma’lumotlar berilgan. Men mana shu berilgan ma’lumotlarni nazarda tutgan 
holda, bir turga mansub boʻlgan ilmiy adabiyotlarni guruhlarga ajratib chiqishni lozim 
deb bildim. 
Birinchi guruhga oʻzbek tilining daraja turlarini 2 va 3 turga ajratgan ilmiy 
adabiyotlarni kiritdim. 
Ular quyidagicha: X.Komilova, Sh.Shoabduraxmonov, H. Gʻoziyevlarning 
“Hozirgi zamon oʻzbek tili” kitobida daraja kategoriyasining alohida ta’rifi 

---

7 
berilmagan. Faqat sifat va ravish soʻz turkumining daraja kategoriyasi haqida 
ma’lumotlar berilgan. 
Bu kitobda sifat soʻz turkumining daraja kategoriyasini ikki turga ajratgan. Ular: 
Chogʻishtirma daraja va orttirma darajalardir. Bu darajalarga bir qancha misollar ham 
keltirilgan. 
Qolaversa, bu kitobda yana ravish soʻz turkumining daraja kategoriyasini uch 
turga ajratgan. Ular: 1) ish daraja; 2) qiyosiy, kuchaytiruv daraja; 3) orttirma 
darajalardir.
1
Bu kitobda bosh daraja ish daraja deb atalgan. Lekin bu qarashni toʻgʻri deb 
boʻlmaydi. Chunki kitobda ish darajaga ma’lumot berishda asosan, bosh darajadagi 
ravishlar harakat belgisining normal holatda ekanligini koʻrsatadi va boshqa 
darajadagi ravishlarning yasalishiga asos boʻladi degan ma’lumotlarning oʻzi birinchi 
berilgan darajani, ish daraja deb nomlanishiga qarshi ma’lumot boʻlyapti. 
X.Abdurahmonov, E.Shodmonovlarning “Oʻzbek tili” kitobida daraja 
kategoriyasining alohida ta’rifi berilmagan; faqat sifat soʻz turkumi haqida qisman 
ma’lumotlar berilgan. Bu kitobda sifat darajasi deb bir necha predmetdagi bir xil 
belgini miqdor jihatdan farqlash hodisasiga aytiladi.
2
Ikki predmetdagi bir xil belgining oʻzaro qiyoslanmagan formasi oddiy daraja 
hisoblanadi. Bir xil belgining qiyos qilinishidan ikki xil daraja yasaladi. 1) qiyosiy 
daraja; 2) orttirma darajalardir. 
Predmetdagi ma’lum bir belgining predmetdagi xuddi shunday belgidan ortiq yoki 
kamligini koʻrsatuvchi daraja qiyosiy daraja deyiladi. 
1
X.Komilova, Sh.Shoabduraxmonov, H. Gʻoziyev “Hozirgi zamon oʻzbek tili” – T.: Iqtisod-moliya. 2006. 135-152-
betlar. U: 303-b. 
2
Abdurahmonov, E.Shodmonovlarning “Oʻzbek tili” – T.: 1999. 203-b.

---

8 
Predmetdagi belgining boshqa predmetdagi shunday belgidan miqdor jihatdan 
ancha koʻp ekanligini koʻrsatuvchi daraja orttirma daraja deyiladi. Orttirma daraja 
belgi ifodalovchi soʻzdan oldin eng, juda, gʻoyat, nihoyatda kabi soʻzlardan birini 
keltirish bilan ifodalanadi”.
3
Bu kitobda ravish soʻz turkumining va fe’l shakllarining - ravishdosh va 
sifatdoshlarning daraja koʻrsatishi haqida umumiy ma’lumot berilgan. 
Y.Tursunov, J. Muxtorov, Sh Rahmatullayevlarning “Hozirgi oʻzbek adabiy 
tili” kitobida sifat va ravish soʻz turkumining daraja koʻrsatkichi haqida ma’lumotlar 
berilgan. Bu kitobda sifat soʻz turkumining daraja kategoriyasi uchta turga ajratilgan. 
Ular quydagicha: 1) oddiy daraja 2) qiyosiy daraja; 3) orttirma daraja. Yana shuni 
aytib oʻtish lozimki, bu kitobda sifat soʻz turkuming qiyosiy daraja haqida 
ma’lumotlar berish jarayonida fe’l shakllarining - ravishdosh va sifatdoshlarning 
daraja koʻrsatishi haqida ayrim misollar ham berilgan.
4
Misollar quyidagicha: 
Ular bu sovgʻalarni har kungi konfetlardan ham 
sevibroq, shodlanibroq qarshi oldilar. 
Yuqorida misol qilib keltirilgan gapda sevibroq, shodlanibroq soʻzlari fe’l 
shakli ravishdoshga