4
KIRISH
Istiqlol davri butun xalqimiz uchun yuksalish
va har tomonlama rivojlanish,
jahon bilan qadam-baqadam taraqqiy etish davri boʻlmoqda. Biz tanlagan
yoʻlimizning oʻzimizga xos va mosligi jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish masalasi
taraqqiyotning ustuvor yoʻnalishlaridan biri etib belgilanganida koʻrinadi.
Mustaqillik yillarida ma’naviyatning ajralmas va uzviy bir qirrasi boʻlgan
oʻzbek tili taraqqiyoti va ravnaqiga ham alohida e’tibor qaratildi. 2016-yil 13-may
kuni Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti
universitetining tashkil etilganligi – fikrimizning yorqin dalili. Mazkur oliy ta’lim
muassasasi tilimiz rivoji uchun, uning sayqal topishi, mukammallashuvi uchun ulkan
makon boʻldi. Muassasa oʻz bagʻriga haqiqiy ilmi toliblarni jamlagan.
U yerda
tilimizning turli ochilmagan qirralari namoyon etiladi.
Tilshunosligimizda soʻz turkumlarining leksik-semantik, morfologik, uslubiy,
formal-funksional jihatdan oʻrganish boʻyicha koʻpgina ilmiy ishlar amalga oshirilgan.
Jumladan, oʻzbek tildagi ot, sifat,son, fe‘l, ravish kabi soʻz
turkumlarining leksik-
morfologik xususiyatlari koʻpgina tadqiqotlar obyekti boʻlgan. Shunga qaramay, sifat
leksemasining daraja kategoriyasi yuzasidan olib borilayotgan tadqiqotlar sistem
tilshunoslik nuqtayi nazaridan sohadagi dolzarb masalalardan bir boʻlib qolmoqda.
Hozirgi
oʻzbek tilida predmet belgisini ifoda qiluvchi leksemalarning
spetsifikasiyasini oʻrganushda bir necha tadqiqotlar mavjud. Ekspressivlik
darajasi,
ma’no koʻchish imkoniyati boshqa soʻzlarga qaraganda kuchli boʻlgan sifat turkumi,
sifat leksemasining ayrim semantik tiplari tadqiqiga oid ishlar amalga oshirilgan. Soʻz
turkumlari va ular orasida alohida ahamiyatga ega boʻlgan soʻz
turkumi bu sifat
tutkumidir. Undagi daraja kategoriyasi esa sifat turkumining asodiy qidmini tashlik
etadi. Daraja kategoriyasi belgi bildiruvchi turkum soʻzlari uchun birdek ahamiyatga
molik sanaladi. Boisi sifatda darajalarni bilgan izlanuvchi boshqa belgi bildiruvchi
5
turkum soʻzlarini ham bemalol darajalay oladi. Sifat turkumiga oid soʻzlar
semantikasini nutqda qoʻllanishi va uslubiy xususiyatlarini tahlil qilish alohida
ahamiyat kasb etadi. Ularning qoʻllanish darajasi, nutqiy ma’nolari, ma’no
tovlanishlarini tahlil qilish tilimiz xususiyatlarini, boyligini toʻlaroq anglash imkonini
beradi.
Tildagi har bir soʻz oʻzicha bir olam. Har bir ilm talab izlanuvchi oʻzicha bir
yaratuvchi. Fan sohasidagi olimlar va ularning qarashlari bir-birini toʻldirsa, ba‘zan
inkor etadi. Koʻpgina tadqiqotlarga asos boʻlayotgan sifat soʻz turkumi va undagi
daraja kategoriyasi botasida ham turli xil qarashlar mavjud. Oʻzbek tilida sifatlar va
ularning daraja kategoriyalari haqida turli xil olimlar turli xil qarash bildirishadi.
Ba’zi olimlar uni 2ga boʻlishsa, ba’zilar uni 4ga boʻlinadi deb oʻrganishadi. Olimlar
onrtasida sifat darajalari haqida asosiy qarama-qarshiliklar sifatlarning qiyosiy
darajasi haqida boʻlib oʻtadi. Sifatlardagi ozaytirma darajani esa ba’zi olimlar alohida
bir kategoriya sifatida qoʻllasa, ba’zilar unga umuman alohida daraja shakli deb
qarashmaydi. Tilshunoslikdagi qiyosiy darajani
alohida sifat darajasi deb
oʻrganadigan tilshunoslar ham bor, shu bilar bir qatorda uni ozaytirma darajaning
tarkibiy qismiga kirituvchilar ham topiladi. Bir tomondan olib qaralsa,
ikki toifa
olimlarning gaplarida jon bordek. Qora sifati oddiy darajada turibdi. Uni juda qora
deganda bu soʻzning leksik ma’nosida koʻtarilish yuz beradi, ya’ni soʻzda qoralik
belgisi kuchayadi.
Shuningdek, qoramtir deganda ham soʻz ma’nosida ma’lum
darajada burilish sodur boʻladi. Qoramtir soʻzida qoralik belgisi ozaygani natijasida
biz uni ozaytirma daraja deya olamiz. Ammo qoraroq soʻzi va qoramtir soʻzi oʻrtasida
aytarli farq koʻzga koʻrinmaydi. Ta’kidlaganimizdek, qoramtirda qoralik belgisi
nisbatan kam, qoraroq deganda ham xuddi shu ma’no aks etmoqda. Quyida turli
olimlarning sifat darajalari haqidagi turli qarashlari aks etgan.
