kamayishiga erishiladi, jamiyat va tabiatning dinamikasi uyg’unlashtiriladi, I. M.
Dyakonovning nazariyasi Yu. B. Yakovetsning nazariyasiga to'g’ri keladi.
Amerikalik olima R. Aysler taklif qilgan tarixni davrlashtirish chizmasi asosida
jinslar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar xususiyatlari qo'yiladi: erkak va ayol
o'ltasidagi ilk davrdagi uzoq hamkorlikdan keyin (er. aw . Ill ming yillikda minoy
madaniyatida so'nggi yuksalishga erishgandan so'ng) - erkaklar hukmronligi davri
orqali, zo'ravonlik va urashlardan keyin - uzoq bo'lmagan
kelajakda yangi asosdagi
hamkorlik erasining qayta tug’ilishi.
A rtur Shlezinger kichik Qo'shma Shtatlar siyosiy hayotida kishilar avlodi
almashinuvi bilan bog’liq bo'lgan o'ttiz yillik sikllar ritmini tasvirladi. U
"sikl bu
harakatsiz nuqtalar orasida tebranadigan mayatnik emas, balki spiral, и yangini qabul
qiladi va shuning uchun determinizmdan qochadi. Va bundan tashqari tarixiy sikl
hamma vaqi tarixchi shaxsi bilan bog’liq".
Har bir tarixchi o'zining sikllar
almashinuvini taklif qiladi.
Shlezinger tarix faylasuti R.Dj.Kollingvudning
“tarixning har bir tadqiqotchisini o'z sikllar tizimi bo'lishi lozim... tarixga siklik
qarash o'zgaradi va yo'qoladi, individning va boshqa irqlaming tarixiy bo'lishida har
bir yangi qadam bilan yig’iladi.” Bilim yo’li nihoyasiz, shuning uchun tarixiy sikllarga
qarashlar kelajakda ko'p o'zgaradi.
Tarix fani hozirgi kunda (boshqa ijtimoiy fanlar kabi)
jiddiy tushkunlikni boshdan
kechirmoqda, uning xulosasi bo'lib, insoniyatning siklik dinamikasi, genetikasi
bosqichlari va qonuniyatlari o’tmishining tasviri bo'ladi. Tarix falsafasini bu
tushkunlik yanada chuqurroq chulg’adi, bu uning hukmron paradigmalarining halokati,
ilmiy dunyo qaqrashning umumiy tushkunligi bilan bog’liq edi. Tarix barcha
insoniyatning umumiy qonuniyatlari uchun tarix hech qanday ahamiyatga ega emas
degan asarlar paydo bo'ldi. Amerikalik tarixchi Frensis Fukuyama shov-shuvga sabab
bo'lgan “
Tarixni tuzashi"
nomli maqolasida g'arb liberal
demokratiyasining fashizm
va eng yangi marksizm ustidan g'alabasi, sovuq urushni tugashi tarixni tugallanishi,
insoniyatning mafkuraviuy evolyutsiyasini va g'arb liberal demokratiyasini
hukmronlikning so'ngi tugallangan shaklini bildiradi deb e'lon qildi. Bu g'arb falsafasi
tarixini navbatdagi tushkunligi edi, uning jahon tarixini yangi burilishi va bu bilan
bog'langan yo'qotishlar va tarixiy tafakkurning yangilanishi oldidagi uning taslim
bo'lishi edi. “Tarixni tugallanishini tan olish jamiyatni keyingi progressi uchun
kurashni mantiqsiz qiladi. Buni Fukuyamani o'zi ham tan oladi. “
Tarixni
tumllanishi”
qayg'uli tan olinish uchun kurash, sof mavhum g'oya uchun hayotni xavf
ostiga qo'yish, jasorat talab qiladigan mahkuraviy kurash - bulami barchasi o'rniga -
iqtisodiy o'sish,
nihoyasiz texnik muammolar, ekologiya to'g'risida g'amxo'rlik va
iste'molchining noziklashgan talablarini qondirish. Posttarixiy davrda san'at ham,
falsafa ham yo'q; faqat sinchkovlik bilan ehtiyot qilinadigan insoniyat tarixi bor
xolos.” Bu umidsiz bashorat. Hozircha insoniyat mavjud ekan -tarix nihoyasiga
yetmaydi. Duyoni bilishdagi tub burilishlar, ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarini
anglashdagi davriy ilmiy tushkunliklardan xoli bo'lish mumkin emas.
Tarixiy tafakkur taraqqiyotining qisqacha qarab chiqishga tayanib, endilikda
katta bilim bilan tarix fanlarini predmetini aniqlashga qaytish mumkin.
Tarix - bu
insoniyat jamiyatini o'tmish to'g'risida va uni buguni, aniq shakllardagi, makon va
zamon o'lchovlarida ijtimoiy hayot taraqqiyoti qonuniyatlari to'g'risidagi fandir, uni
~ io~
bugungi kunini va kelajagini asoslangan holda ko'rish uchun tarixni mazmuni bo'lgan
tarixiy jarayonni qonuniyatlari va an'analarini aniqlashdir. Jamiyat ko'p o'lchovli,
shuning uchun ham tarix fani ko'p bo'g'inli bo'lib, tarix fanlarini butun bir
piramidasini o'z ichiga oladi. Uning bir qirrasi - mamlakatlar va xalqlar tarixi, yanada
umumiy ma'noda - kontinentlar tarixi (Osiyo, Yevropa, Afrika, Amerika, Avstraliya)
va insoniyat tarixinni asosiy bosqichlarini o'rganadigan umumiy tarix. Bu
piramidaning boshqa qirrasi - inson faoliyatining alohida sohalari - fan, texnika,
iqtisodiyot, siyosiy munosabatlar,
davlat va huquq, urushlar, madaniyat va ta’lim, etika
va din va h.k. uchinchi qirra tarixiy bilishning bosqichlari va metodlari -tarixshunoslik,
etnografiya, arxeografiya, manbashtmoslik, arxeologiya, statistika,
tarixiy jarayonlami
modellashtirsh va h.k. to'g’risidagi fanlami tashkil qiladi. Piramidani cho'qqisi- tarixiy
jarayon nazariyasi, uning umumiy qonuniyatlari va an’analari, tarixiy tadqiqotlar
metodologiyasi, tarix falsafasi va h.k.
Tarix fanlarining har biri qarindosh ijtimoiy fanlar - mamlakatlar tarixiy
geografiyasi bilan, faoliyat turlari tarixi - fanning tegishli sohalari bilan, tarixiy
tadqiqotlar metodlari - statistika nazariyasi, modellashtirish Va h.k. bilan bog’liq. Tarix
falsafasi - falsafa,
siyosiy iqtisod, sotsiologiya, siklik dinamika va sotsioginetika bilan
juda yaqin aloqada
Do'stlaringiz bilan baham: 
