O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Berdiyayev 
belgiladi: “Agar tarixda xalqlar taqdiri, jamiyat taqdiri, insoniyat 
madiyat taqdirini olganda, biz barcha madaniyatlar bu hamma jamiyatlar va barcha 
xalqlar o'z taqdirida o'zining turli davrlari - tug'ilish davri, bolalik, ulg'ayish oliy 
gullab yashnash va nihoyat qariyalik, bukchayib qolish, gulini to'kish va o'limni 
boshidan kechiradi. Barcha buyuk milliy madaniyatlar va barcha jamiyatlar bu 
keksayish va o'lish jarayoniga duch kelganlar”. (6.C. 151.)
Lokal sivilizatsiyalarning doiraviy aylanish nazariyasini o'ta asosli qilib, ingliz 
tarixchisi A. Toynbi o'zining 12 jildli 
"Tarixiv tadaiaot”
asarida ishlab chiqdi. U 21 
yopiq sivilizatsiyani ajratdi, ularning har biri o'z taraqqiyotida genizis, o'sish, 
tushkunlik, o'lim bilan tugaydigan yemirilish bosqichlarini bosib o'tadi. Ilik 
sivilizatsiyalami paydo bo'lishidan bo'lgan vaqt 6 ming yildan kam bo'lmagan deb 
ko'rsatadi u. Toynbi to'rtta parallel rivojlanayotgan va qisman kesishadigan 
“bog'lam” madaniyatlaming uch avlodi bo'yicha ajratdi: minoy-ellin-g'arb; minoy- 
ellin-pravoslav; 
minoy-suriya-islom; 
shumer-hind-hinduizm. 
Sivilizatsiyalar 
evolutsion tipdagi dinamik tuzilmalarda tasaw ur qilindi; ular turli taqdirga ega 
bo'ldilar; 21 tasidan 14 tasi halokatga yuz tutdi, qachonki ular orqaga qaytdilar.
Toynbining g'oyalari L.N. Gumilevning tarixiy va etnografik asarlarida 
rivojlantirildi. 
U 40 yakka etnoslami hayotiy siklini tadqiq qilib etnogenezning 
bir yarim ming yil davom etadigan, bir-birini izchil almashtiradigan fazalami o'z 
tarkibiga olgan etnogenez aylanishni chiqardi: inkubatsiya davri (yangi etnos 
shakllanayotgan vaqt); possionar ko'tarilish; akmatik faza; buzilish; inersiya; 
obekuratsiya, regeneratsiya; relikt. Fazalar passionariylar - faol, otashqalb 
shaxslarning soni va faoliyatini natijasi bo'yicha 
farq qilinadi, lekin ularning 
tarqalishini o'zi kosmik energiyani quyuqligi bilan belgilanib, tarixiy progressning 
birinchi manbai insondan tashqarida qoldi (18. c. 328.)
Jamiyatning siklik dinamika tarixni tadqiq qilishni yana bir yo'nalishi