O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Bobil, Misr, Osuriya 
va 
boshqa xalqlaming badiiy an'analari va texnika usullarining sintezi edi. Qadimgi 
fors san'ati namunalari ichida nozik did bilan toshdan ishlangan vazalar, metall 
qadah, ffl suyagidan yasalgan riton qadaxlar, zeb-ziynat buyumlari, lazurit haykallar 
mavjud. Badiiy buyumlar ichida agat, xalqidon, yashma kabi qimmatbaho toshlardan 
ishlangan silindrsimon muhrlarda podsholar, afsonaviy qahramonlar va afsonaviy 
mavjudotlar tasviri 
tushirilgan. Ular nihoyatda mohirlik bilan yasalgan bo’lib, 
haqiqiy san'at asari xisoblanadi. Fors san'atida ayniqsa o’simlik va xayvonlami 
hayotiy tasvirlari bo’lgan badiiy buyumlar bizni hozirgacha hayratga soladi.
Tayansh iboralar
Elburs, Turkman, Xuroson, Zagros, Xorun, Kerxa, Elam, lulubey, mixxat, Doro 
I, Persepol, Pasargad, Kserks, Gerodot, Fukudid, Diodor, Grishman, Elamtu, Midiya, 
Suza, Astiag, Ahmoniylar, Manna podsholgi, Parsuash, Oromiy, zardushtiylik, Mitra, 
Axriman, Axuramazda, Nakshi Rustam.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1 .Makkuin Dj. Xettbi i ix sovremenniki v Maloy Azii. M., 1983.
2.Mellart Dj. Drevneyshie sivilizasii Blijnego Vostoka. M., 1982.
З.Оррепхеут A.L. 
Drevnyaya Mesopotamiya. 
Portret pogibshey
sivilizasii. M., 1980.
4. Piotrovskiy B.B. Vanskoe sarstvo (Urartu). M., 1959.
5. Seton Lloyd. Arxeologiya Mesopotamii. M., 1984.
MAVZU: Xitoy sivilizatsiysi.
Tabiiy sharoiti, aholisi, manbalar. 
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi er.av. V-III 
ming yilliklarda Xuanxe daryosining o’rta oqimida uzoq vaqt yopiq holda 
shakllanadi. Er. av. I ming yillik o’rtalaridan boshlab Yantszi daryosi havzasini 
ham qamrab oladi.
Xuanxe daryosi havzasi qadimda qalin o’rmonlar bilan qoplangan. Er. av. IV-II 
ming yilliklarda Xuanxening o’rta oqimlarida karkidon, tapir, bambuk kalamushlari 
yashagan, bambuk' daraxti o’sgan. Vodiyning yumshoq tuprog’i dexqonchilik uchun 
qulay shart-sharoitryaratadi. Er. av. IV-III ming yilliklarda Xuanxe havzasida 
Yanshao madaniyatini 
bu yerda yashagan poliosiyo 
aholisini siqib chiqargan 
protosinotibetliklar .yaratadilar, Er. av. I ming yillikda Xuanxening o’rta oqimida 
inlar va chjoularijing o’zaro ta’siri natijasida qadimgi Xitoy etnosi vujudga keladi. 
Bu 
etnosning shakllanishida shimolda poliosiyo va avstroosiyo, janubiy Osiyo 
tillarida so’zlashuvchi etnoslar ishtirok etadilar.
An’anaviy Xitoy tarixnavisligi fanida 
Xitoy tarixini 
sulolalar bo’yicha 
davrlashtirish xarakterlidir. Shunga ko’ra, afsonaviy «besh imperatorlar» davridan 
so’ng, «uch sulola» Sya, Shan-In va Chjou davrlari boshlandi. An’ana bo’yicha
-
185
-

---

Chjou davri Chunsyu va Chjango davrlarini o’z ichiga olgan ikki qism g’arbiy 
Chjou (er. av. XI-VFII asrlar) va Sharqiy Chjou (er. av. VIH-Ш asrlar) ga bo’linadi. 
Sin sulolasi (er. av. Ill asr) o’miga hukmronlik vaqti g’arbiy va sharqiy davrlarga 
bo’linadigan Xan sulolasi keladi. Sulolaviy davrlashtirish hozirgi tadqiqot talablariga 
javob bermaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotini ishlab chiqarish kuchlari va 
mehnat qurollari, tayyorlangan asosiy buyumlar bo’yicha jamiyat taraqqiyotini 
bosqichlarga bo’ladigan arxeologik davrlashtirishdan foydalanamiz. Demak, Xitoyda 
«uch sulola»dan oldingi davr neolit davriga to’g’ri keladi. Shan-In davrida qadimgi 
Xitoy jamiyati jez davriga kiradi. Chun-syu davri (er. av. VI-V asrlar) oxirida 
qadimgi Xitoyda temir davri boshlanadi. Sima Syanning tarixnavislik usulidan «Xan 
tarixi» muallifi Gu Garbiy Xan (er. av. 206 yil) sulolasinining tarixini yozishda 
foydalanadi. Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi «sulolalar tarixi» nomini olgan 
janr asoschisi bo’lgan.
Xitoy tarixini 
arxeologik 
o’rganishda amalga osliirilgan ishlar 
muhim 
ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shan davriga oid Ermitou 
shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. av. Ill asr) topilgan.
An'anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o’ziga xos xususiyat:
- Xitoy madaniyatining boshqa qo’shni madaniyatlardan ustunligi;
-Xitoy davlatchiligini 
kelib 
chiqishini afsonalarga bog’lab 
o’ta 
qadimiylashtirish ajralib turadi.
Qadimgi Xitoy tarixini 
o’rganishni o’rta asrlarda Yapon olimlari boshlab 
berdilar. Yaponiyada Xitoy tarixini barcha davrlari o’rganildi. Mashhur xitoyshunos 
olim Kaydzuka Sigeki qadimgi Xitoy davlatlarini shakllanishiga 
oid katta 
tadqiqotlar muallifi hisoblanadi.
Yevropada Xitoy tarixini o’rganishda fransuz tadqiqotchilari katta yutuqqa 
erishdilar. XX asr boshlarida E. Shavann «Sima Syanning «Tarixiy yozishmalar»»ni 
taijima qila boshladi, Mashhur sharqshunos olim fransuz A. Maspero «Qadimgi 
Xitoy» nomli asarini yaratdi.
AQShda XX asming 60-yillari oxirida «Qadimgi Xitoy tarixini o’rganish» 
xalqaro jamiyati tashkil topdi. AQShda Xitoy tarixini kelib chiqishi 
Xitoydan 
bo’lgan olimlar o’rganadilar.