O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Chjou davlati, Xitoy shohlari o’rtasidagi kurash. 
Van Osmon mamlakatida 
eng oliy mulkdor, boshqalar esa uning xizmatkori edi. Shu bilan birga «Van 
Chjouni o’z xizmatkori deb xisoblaydi, Chjou o’z xizmatkori deb dafuni hisoblaydi, 
dafii o’z xizmatkori deb inni hisoblaydi» tushunchasi mavjud bo’lgan. Bu davrda 
asirlar ko’plab qullarga aylantira boshlanadi.
Er. av. VIII asr boshlarida chjoulaming Xuanxe daryosi yuqori oqimi havzasida 
yashagan lun qabilalari bilan to’qnashuvi kuchayadi. Junlar kelib chiqishi chjoularga 
qarindosh edilar, lekin turmush tarzi va xo’jalik yuritish shakli bilan farq qilganlar. 
10 - van davrida (781-771 yillar) yarim ko’chmanchi junlar bilan hal qiluvchi 
to’qnashuv yuz beradi. Merosiy er mulklami ko’payishi, ijoxou (merosiy hudud
-
187
-

---

hokimlari) mustaqilligini kuchayishi Van hokimiyatini zaiflashtirdi. Chjou Pix-van 
isenchi Chjouxoular va junlar hujumini qaytara olmadi. U poytaxt hududini tashlab 
ketishiga majbur bo’ladi. Bu voqea Xitoy an'anasida g’arbiy Chjou davrini tugashi 
deb hisoblanadi.
Er.av. 770 yil poytaxt sharqqa hozirgi Loyan hududiga ko’chiriladi. Shu sababli 
er. av. VIII-III asrlar Sharqiy Chjou davri deb ataladi. Junlardan qochish vanning 
obro’-e'tiborini keskin tushirib yubordi. Endilikda u Chjoular o’rtasidagi o’zaro 
munosabatlarga aralasha olmadi. Chjoxoular amalda mustaqil hokimlarga aylandilar 
Vanning yerlari kamaytirilib, unga o’lpon to’lanmay qo’yildi. Er. av. VIII asr oxirida 
Xitoy mingdan ziyod bir-biri bilan urushayotgan mustaqil mulklarga bo’linib ketdi, 
ammo ular mamlakatning an'anaviy birligini ramzi sifatida Chjou vanini oliy 
hokimiyatini rasman tan oldilar. Bu davrda ijtimoiy tabaqalanish murakkablashdi, 
qullaming va qaram 
aholining soni o’sdi. Pul-tovar 
munosabatlari, 
ishlab 
chiqarish 
kuchlari o’sadi. Van tomonidan er-mulklar zodagonlar, haibiylarga 
taqsimlab beriladi. Erga xususiy mulkchilik paydo bo’ladi.
Er.av. VII asrdan boshlab separat kayfiyatlar kuchayib ketdi. Chjoulaming 
Xuanxening 
yuqori oqimidagi jun qabilalari bilan to’qnashuvi 
kuchayadi. 
Ko’chmanchilar birlashib chjoularga katta xafv tug’diradilar va Chjou podsholiktari 
ichki kurashida ishtirok etadilar.
O’rta Xitoy tekisligida birinchilik uchun bo’lgan kurashda Xuanxe quyi qismi 
Sin podsholigi (Er.av. 650 yil), keyinroq Szin podsholigi (er. av. 630 yil) etakchi 
o’ringa chiqadi. Szin vajanubiy Chu podsholiklari raqobati er. av. VII-VI asrlar 
siyosiy tarixida asosiy davr bo’ladi. Raqobatda Chu engib chiqdi va er. av. 575 
yilgacha u etakchi o’ringa chiqib oladi. Shundan so’ng, boshqa podsholiklar ham 
o’zaro urushda ishtirok etadilar. Er. av. 403 yilda Tsizin davlatini emirilishidan Xitoy 
an’anasi shartli hisobi bilan Chjan’go (Urushayotgan davlatlar er. av. 403-221 yillar) 
davri boshlandi.
Xitoyda er. av. VI-IV asrlarda temir tarqaldi. Temir mehnat qurollarini keskin 
ko’payishi aholini tez o’sishiga olib keldi. Hayvonlardan emi haydashda foydalanila 
boshlandi. Mahsulotni, ekin yerlarini ko’payishi va umumiy beqarorlik ijtimoiy 
siljishlarga olib keldi. Erga jamoa mulkchiligi tizimi tugadi. Er. av. 1000 yillik 
o’rtalaridan emi sotish va olish huquqi bilan erga xususiy mulkchilik paydo bo’ldi. 
Davlat er egalaridan er solig’ini olishni joriy qildi, boy hunarmand-savdogarlar 
tabaqasi shakllandi. Shaharlarni va shahar aholisini ko’payishi kuzatildi. Er. av. IV- 
III asrlarda metal tanga tarqaldi.
Bu davrda qadimgi Xitoyni asosiy ta’limotlari konfutsiylik, legizm, daosizm 
vujudga keldi. Konfutsiy (Kun-size er. av. 551-479-yillar) ta’limoti bo’yicha inson 
tabiatan ezgulik hislatiga ega va o’z burchini sidqidildan o’tashga tayyor. Konfutsiy 
barcha ijtimoiy munosabatlar uchun oilani namuna hisoblaydi. Oilada kattalar 
kichiklarga g’amxo’rlik qiladilar va ularni tarbiyalaydilar, kichiklar ulami hurmat 
qiladilar va ularga bo’ysunadilar. Davlatga xalq farzandlar o’mida, hukmdor ota 
o’mida bo’ladi, hukmdor o’z shaxsiy manfaati emas xalq farovonligi to’g’risida 
g’amxo’rlik qilishi lozim.