O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Xitoy tarixining davrlashtirilishi. 
Shan(In) davlati va uning qulashi.Qadimgi 
Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mezoni asosida qo’yidagi 
davrlashtirishda ko’rish mumkin:
1. Ibtidoiy jamoa tuzumining emirilishi va ilk davlatlaming vujudga kelishi. (er. 
av. II ming yillik)
2. Er. av. VIH-Ш asrlarda Qadimgi Xitoy
3. Xitoyda birinchi markazlashgan davlat Sin imperiyasi (er.av. 221-207 yillar)
4. Qadimgi Xitoy I-III asrlarda.
Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko’p aniq davrlashtirilgan yozma yodgorliklar 
mavjud. Bu bizgacha kitob holida etib kelgan tarixiy asarlardir.
Yozma manbalar ichida Qadimgi Xitoy yilnomalari eng aw alo Lu podsholigi 
davrida tuzilgan er. av. VIII-V asrlar voqealari yoritilgan «Chunsyu» yilnomasi 
muhim ahamiyatga ega. «Chunsyu» matni bilan an'anaviy ravishda uning muallifi 
qadimgi Xitoy faylasufi Konfutsiy nomi bog’lanadi.
- 186 ~

---

Yilnomalar bilan yaqin bog’langan 
eng awalo, «Shan-shu» («Shiszin»- 
qo’shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadimgi Xitoy tarixiy asarlari janridir. Bu 
asarlarda hukmdorlar va ulaming yaqinlarining so’zlari mavjud. Bizgacha etib 
kelgan «Shan-shu» matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki bu 
manbaning ba'zi boblari keyingi davrlarga oid.
Er.av. I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar 
Xitoy tarixnavisligida katta o’rin tutadi. Ana shunday asarlardan biri Sima Syanning 
(er. av. 105-90 yillar) «Tarixiy yozishmalar»i edi. Bu asar qadimgi Xitoy ijtimoiy- 
siyosiy va madaniy xayoti to’g’risida boy ma'lumotlar beradi. Sima Syan tarixiy 
voqealami bayon qilishda kishilar faoliyatini bayon qilish usulini tanlaydi.
Er. av. V-III 
ming yilliklarda Xuanxe daryosi o’rta oqimida Yanshao 
madaniyati tipidagi neolit manzilgohlari vujudga keladi. Dehqonchilik, cho’chqa va 
it boqish asosiy mashg’ulot bo’ladi, kulolchilik rivojlanadi.
Er.av. П1 ming yillikning ikkinchi yarmida kulolchilik charxi yordamida kulrang 
va qora rangli idishlar tayyorlanadi, dehqonchilikda o’roq 
va 
pichoqning 
takomillashgan shakli vujudga keladi. Ijtimoiy tabaqalashuv jarayoni tezlashadi. Bu 
davr Lunshan madaniyati deb ataladi.
Eng qadimgi jez davri buyumlari (er.av. II ming yillik birinchi yarmi) Ermitou 
tipidagi manzilgohlarda topilgan. Er. av. XIV-XI asrlarda o’rta Xitoyda In davrida 
ilk shaharlar paydo bo’ladi. Bu davrdagi ijtiomiy tabaqalanish izlarini In qabrlarida 
ko’rish mumkin. In davlati tepasida Van (hokim) turgan. Hukmdoming yagona 
hokimiyati shakllanganidan dalolat beradigan «Men kishilar orasida yagonaman» 
degan so’zini keltirish mumkin. Van bir vaqtni o’zida oliy koxin vazifasini ham 
bajargan. In davlatining eng qudrath davri er. av. XIII asming ikkinchi yarmida 
hukmronlik qilgan Van U Di davriga to’g’ri keladi. Uning davrida Shan shahrida 
saroy va ibodatxonalar quriladi, mamlakat hududi kengayadi.
Er. av. 1027 yilda chjoular boshchilik qilgan g’arbiy qabilalar In davlatini 
ag’darib 
tashlaydilar. Chjoular Inlardan jez quyish 
san'atini, 
yozuvni 
o’zlashtiradilar. Ular harbiy jang aravalarini ham inlardan o’rganadilar. Chjou 
davridajamiyat besh ijtimoiy qatlamga ajralgan:
1. Van - «kishilar orasida yagona» hukmdor.
2. Chjou - merosiy hudud hokimlari, Chjou oliy aslzodalari.
3. Dafu - urug’ qabila guruhlari boshliqlari.
4. In - katta oila boshliqlari.
5. Oddiy kishilar