O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

 
xolisonalikni yuqotganligida yuqoridagi fikrlarning ta’siri bo’lgan bo’lsa ajab emas.
 
Rus tadqiqotchilarining ba’zilari o’z davlatining siyosatidan kelib
 
chiqqan holda, 
ilmiy xolisonalikdan uzoq bo’lgan muhit ta’siriga tushib qolgan. Natijada Temur 
shaxsi ham, uning «Tuzuklar» ining ahamiyati ham «buzib talqin etilgan». 
Nazarimizda, Bartolddek taniqli olim, sulolalar almashuviga baho berishda, xolis 
yondashishdan uzoqlashib, tarafkashlikka yo’l qo’yadi
. 
Ma’lumki, tarixiy jarayonlar 
o’zlarining obektiv qonuniyatlari asosida kechadi. 999 yilning 23 oktyabrida 
Qoraxoniy xonlaridan Ilekxon Nasr, Somoniylarning markazlashtirish va mutlaq 
hokimiyatga intilishlaridan hamda inqirozga yuz tutayotgan bu davlatdagi bosh-
boshdoqliklardan bezgan xalqning qarshiligisiz Buxoro shahrini egallaydi. Shu bilan 
Movarounnahrda uzil-kesil yangi musulmon sulolasi hukmronligi qaror topadi. Ushbu 
voqeadan «afsuslangan» olim, «mahalliy oriy elementlari hukmronligiga abadiy chek 
qo’ygan» ushbu tarixiy voqeaning ahamiyatini o’sha davrda biror kishini tushunib 
etayotganligiga shubha qilib «umumiy loqaydlik natijasida taniqli sulola ag’darildi», 
deb afsus chekdi. Shunday ekan, bunday noxolisonalikka yo’l qo’ygan va 
Chingizxonning «Yasa» qonunlari bo’lganligiga ishongan olim Amir Temur 
«Tuzuklari» haqiqiyligiga shubha bilan qarashini tabiiy bir hol deb tushunmoq lozim. 
Bu hol, ayniqsa, sobiq sovetlar davrida yanada avj oldi. Akademik V.V.Bartold 
o’z ilmiy faoliyatida turk-mo’g’ul xalqlarining tarixi ustida faol ishlagan ikki asosiy 
davrni farqlash lozim, ya’ni bu 1892-1899 yillarda yoki Turkiston chor 
mustamlakachiligi zulmi ostiga to’la tushgan davrda hamda 1925-1930 yillarda, ya’ni 
Turkiston xalqlarining sobiq sovetlar rejimi zulmi ostiga tushgan, o’lkada sovetlar 
rejimi o’rnatilib, O’rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi o’tkazilgan, Turkiston 
xalqlari bo’lib tashlangan davr. Uning turkiy xalqlar tarixiga oid asarlari, asosan, ana 
shu ikki davrga to’g’ri keladi. 
«Shu narsa yaqqol ko’zga tashlanadiki, – deb yozadi uning shogirdi mashhur 
turkolog olim S.G.Klyashtorniy, – O’rta Osiyo, ayniqsa, turkiy tilli xalqlarning 
tarixini o’rganish hamda ularning o’tmishi» ga oid eng asosiy savollarga javob berish, 
milliy va madaniy qurilishning eng zaruriy, asos qismini tashkil qiladi. Bu boradagi 
har qanday sustkashlik soxta-lashtirilgan tarix yordamida milliy va diniy toqatsizlikni, 
ro’y berayotgan jarayonlarni, qabul qila olmaslikni, milliy his-tuyg’ularni 
Turkistondagi sovet hokimiyatiga qarshi kurashda o’tkir qurol qilib foydalanishga 
harakat qilayotgan milliy reaksiyaga yon berishni anglatar edi». Shuning uchun ham 
mashhur olim Temurning shaxsi va faoliyatini yoritishda haqqoniylikdan uzoqlashgan 
bo’lsa ajab emas. 
O’rta Osiyo tarixini o’rganishga ulkan hissa qo’shgan, bu boradagi xizmatlarini 
jahon tan olgan buyuk olim, albatta, ba’zi masalalar, xususan, siyosiy tarixga oid 
masalalarni yoritishda sobiq sho’rolar mafkurasining tarix fani oldiga qo’yilgan 
yuqoridagi vazifalardan chetda turishi mumkin emas edi. Aks holda, deyarli to’rt 
ming yildan oshiq davr ichida Osiyo qitasining turli qismlarida, ko’p hollarda turg’un 
milliy davlat birlashmalarini tuzgan, mustaqil ijtimoiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot 
yo’lini bosib o’tgan turkiy tilli xalqlar tarixini murakkab jarayon deb qaragan 
V.V.Bartolddek olim, ularda qadimgi davrdayoq yozma qonunlar bo’lganligi 
to’g’risidagi ma’lumotlarni, shu nuqtai nazardan, «Temur tuzuklari»dek manbaning 
bo’lishi tabiiy bir hol ekanligini e’tibordan chetda qoldirishi mumkin emasdi. U 

---

129 
mazkur tarixiy manbaga past nazar bilan qarab, uning muallifi Amir Temur ekanligini 
shubha ostiga qo’yadi. O’zining 1918 yilda chop ettirgan «Ulug’bek va uning davri» 
asaridagi, shuningdek, 1928 yilda chop etilgan «Mir Alisher va siyosiy hayot» nomli 
asarlarida ham bu fikrni davom ettiradi. «Temur tuzuklari» qalbaki bo’lib, XVII asrda 
Hindistonda bitilgan degan fikrni ilgari suradi. Bunda u hujjatli dalillarni keltira 
olmasdan: «Agar Amir Temur chindan ham Qozog’on janglarida qatnashganda, 
rasmiy tarix bu haqda bilgan bo’lur edi», – deyish bilan chegaralanadi. Ko’rinib 
turibdiki, V.V.Bartoldning «Tuzuklar»ga bergan bahosi asosida uning quyidagi ikki 
xulosasi yotadi: 
1. Tuzuklarning «Tarjimai hol» qismida keltirilgan 1360 yilgacha bo’lgan 
voqealarda, ya’ni Amir Temur va otasi Tarag’ay Bahodirning amir Qozog’on olib 
borgan janglarda qatnashganligi to’g’risida rasmiy tarixlarda hech qanday ma’lumot 
yo’q. 
2. Bunday asar yozish XV asrdagi Eron uchun mutlaqo xos emas. Bu o’rinda 
haqiqatan ham V.V.Bartold haq. Zero, «Tuzuklar» tuzish Eron uchun emas, balki 
azal-azaldan Turon, Turkiston uchun xos an’ana bo’lgan. 
Ushbu manba Eronda emas, Turkistonda vujudga kelgan. Buning isboti uchun VI-
VII asrlarga taalluqli Xitoy manbalaridagi Samarqand ibodatxonasida saqlangan Turk 
qonunnomasi haqidagi ma’lumotlarga e’tibor bersak bas.
Amir Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamishxon ustidan erishgan g’alabalari rus 
xalqining mo’g’ullar zulmidan kutulishi borasidagi harakatida ijobiy rol 
o’ynaganligini tan olgan rus tarixchisi A.Yu.Yakubovskiy ham V.V.Bartoldning 
fikriga suyangan holda «Tuzukoti Temur»ning avtobiografik xarakterdagi asar 
emasligi, balki XVII asrda Hindistonda yozilganligi va uning XV asrdagi Eron 
madaniyati uchun (?) xarakterli emasligi hozirgi vaqtda aniqlangan, degan noto’g’ri 
fikrni beradi. Binobarin, M.I.Ivaninning «Chingizxon va Temurlang davrlarida 
mo’g’ul-tatarlarining va O’rta Osiyo xalqlarining harbiy san’ati va istilolari» (SPb., 
1875) kitobini yozishda Temur tuzuklaridagi ma’lumotlar asos bo’lganligini ko’rsatib: 
«Temurning harbiy tashkiloti haqida bu asosda aytilgan fikrlar tarixiy aniq material 
bo’la olmaydi», – deb yozadi. Ammo bu katta olimning o’zi boshqa tarixiy 
manbalarda keltirilgan va aynan Temur tuzuklariga zid bo’lgan biror ma’lumotni o’z 
fikrining isboti sifatida keltirolmagan. 
Amir Temur shaxsiga va uning faoliyatiga bunday munosabat, albatta, hamma rus 
yoki sobiq sho’rolar tarixchilarining qarashlariga xos emas. «Temurday buyuk shoh 
va inson xotirasiga munosabatni ko’rib achinib ketasan, – deb yozgan edi O’rta 
Osiyoni tadqiq etgan olimlardan D.N.Logofet – axir u o’zining xalqini taraqqiyotning 
yuqori bosqichiga olib chiqqan, o’z davrining o’ta madaniyatli vakili edi... Biz esa 
Osiyo tarixiga taalluqli dalillarni bilmay, bilishga ham qiziqmay, uni yovvoyi 
deymiz». 
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida yashagan ma’rifatparvar olim Ahmad Donish 
Amir Temur shaxsi va faoliyatiga hamda uning «Tuzuklar»iga yuksak baho bergan 
edi. Jahon tarixida har ming yillik yoki yuz yilliklarda birin-ketin uni yangilovchilar 
dunyoga kelib turadilar, xuddi shuningdek, bir eraning tamom bo’lishi, boshqasining 
boshlanishidir. Qachonki, jahon yilnomalari ming yillik va yuz yilliklarga to’g’ri kelar 
ekan, musulmonlar orasida, albatta, Yupiter, Merkuriy va Zuhro yulduzlarining 
xislatlarini o’zida mujassamlashtirgan, din va imonni yangilovchi insonlar va ana 

---

130 
shunday xislatlarni o’zida gavdalantirgan davlat boshliqlari hamda ularga yordam 
beruvchi kishilar dunyoga keladi. Agar chuqurroq nazar tashlasak, har bir kasb-
hunarda, san’atda shunday yangilovchilarni ko’rasan, odatda esa kishilar bularga 
e’tibor qilmaydilar. Biz uchun barcha ming yillik va yuz yilliklarning 
yangilovchilarini aniqlash muhim emas. Kim buni xohlasa, «Tuzuki Temuriy»dan 
aniqlashi mumkin», – deb yozadi olim. 
Amir Temur Ko’ragoniyning o’zi sakkizinchi yuz yillikning (hijriy