O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

Temuriylar tarixiga oid rus va evropa tarixchi sayyoxlarining 
ma’lumotlari. 
Temur davrida Samarkand yangicha usulda kayta kurildi. Shungacha 
Samarkanda mugillar- ajnaviylar xukumronligi davrida, ya’ni 1220 -1360 yillar 
demak keyingi 140 yil davomida xech kkanay kata bironbir bino kurlmagan edi. Bu 
tarixiy fakt Sharofiddin Ali Yazdiyning asarida xam Ispaniya-Kastiliyaning Temur 
saroyidagi mashxur elchisi Ryui Gonzales de Klavixoning kundalik daftarlarida xam 
ayniksa yakkol ifojda etilgan. Ryui Gonzales de Klavixoning Samarkanda 1403-1406 
yillarda bulgan. Uning yozishicha Samarkand shaxrida xar yili kuplab turli xil mol 
tovorlar sotilgan. Bu mollar Xitoy, Xindiston, Totoriston va boshka mamlakatlardan 
xamda juda boy Samarkand podsholigining uzidn xam olib kelinar edi. 
Shundan sung Ryui Gonzales de Klavixo bunday deb yozadi: «Unda 
(Samarkanda) barcha narsalarni tartib bilan sotish uchun kata joy bulmaganligi 
sababli podsho shaxar buylab kata kucha rasta chikarishni, uning ikki tomonida esa 
mol sotish uchun dukonlar kurilishini buyurdi». 
Amir Temur Samarkanddagi axvolni butunlay uzgartirib yubordi. U 
Samarkanda Kuksaroy, Bibixonim masjidi, Shoxizinda mavzoleyini, Samarkand 
atrofida Bogi Chinor, Bogi Shamol, Bogi Dilkusho, Bogi Bexisht bog va saroylar 
kurdirdi.
Akademik V.V. Batoldning xakkoniy ravishda kayd etishicha Samarkand 
Temurning fikriga kura dunyoning eng dongdor shaxri bulishi kerak edi. Samarkand 
atrofida kator kishloklar bunyod etilib, musulmon mamlakatlari bosh shaxarlari: 
Bagdod, Damashk, Misr (Koxira), Sheroz, Sultoniya nomlari berilganligi yukoridagi 
fikrning ifodasi edi. 
Alisher Navoiy nomidagi Samarkand Davlat universiteti professori 
I.I.Umyankovaning kizikarli makolasida Urta Osiyo tarixining ushbu davriga oid boy 
tarixiy materillari keltirilgan. Bu urinda Amir Temurning Angliya va Fransiya 
kirollariga murojaati, shuningdek Angliya va Fransiya kirollari diplomatik 
munosabatlar urnatish va savdo alokalarini rivojlantirish munosabati bilan Amir 
Temurga yozgan xatlari dikkatimizni uzig jalb etadi.
Urta Osiyo tarixining bilimdoni, butun dunyoga tanikli sharkshunos olim, 
akademik V.V.Bartold: «Amir Temur guyo Samarkanddan boshka xama erda 
vayrongarchilik bilan shugillangan, degan fikr mubolagali: u Kobul vodiysi va Mugan 
chuli kabi Samarkanddan uzok bulgan joylarda ulkan sugorish inshoatlari olib bordi», 
degan tarixiy jixatdan goyat kimmatli fikrni aytgan edi. Bizgacha V.V.Bartold 
asarlarini nashr etish xayatining V.V.Bartold ushbu fikrida Amir Temur faoliyatini 
burttirib kursatadi, degan tankidiy eslatmasi tula asosli, ishonchli emas. Shuning 
uchun olimlarimiz tarixiy tadkikotga tayanganlari xolda bu soxada xam tadkikot olib 
borishlari muxim axamiyat kasb etadi. Ushbu tadkikotlar natijasida tarixiy vokelik uz 
isbotini topdi. Amir Temur shaxsi va faoliyati borasidagi izlanishlar shuni kursatadiki 
u mamlakat farovonligi va tinchligi uchun kuplab isloxotlarni utkazgan. U barcha 
ishlarida, bu ishlar kaysi ulka xalkiga ta’lukli bulmasin xokimlarning adolat 
tomonidan kattik turishlariga buyruk bergan. Kashshoklikni tugatish makadida 
boshpanalar tashkil kildi, kambagallar ulardan nafaka olib turardilar. Shaxar a shaxar 
atrofii axolisidan (Samarkand) na jon solgi na boj olinardi. Bironta xam askarning 

---

84 
doimiy turishi uchun shaxsiy kishilar uyini egallashga yoki fukarolarning molini va 
boyligini uzalashtirib olishga xaki yuk edi.
Amir Temur faoliyati xakida uni «Temur tuzuklari» asaridan bilib olishimiz 
mumkin. Sungi vaktlarda bizning dikkatimizni N.P.Ostrumov tomonidan nashrga 
tayyorlangan va 1894 yilda Kozonda nashr etilgan «Ulojeniya Temura (Temurlana)» - 
«Temur (Temurlang) konunlari» asari uziga tortdi. Kitobda noshir tomonidan 
yozilgan mukadimada keltirilgan ma’lumotlar nixoyat darajada kizikarli. Tarjimaga 
suz boshi, Temurning kiskacha tarjimai xoli va geografik xamda tarixiy izoxlar 
kushimcha kilinadi.
Asar muallifi ma’lum emas. Butun vokea bir shaxs Amir Temur nomidan 
xikoya kilinadi. Aslida shundaymi yoki Amir Temur aytib turgan, kotib yozib 
olganmi yo bulmasa uni aytganlarini kimdir jam kilib kitob tuzganmi, bu xakda katiy 
bir fikr aytish kiyin. Shark mamlakatlarida bu mashxur asar chindanxam Amir Temur 
tarafidan yozilganligi va uning tarjimai xoli ekanligi e’tirof kiladilar. Birok 
Yevropalik boshka bir gurux olimlar E.G.Braun, Ch.A.Stori, V.V. Bartold «Temur 
tuzuklari» ni soxta asar, uni Amir Temur yozmagan deydilar. Amir Temur bilan 
Tuxtamishxon urtasidagi urushlari tarixini yozgan fransuz sharkshunosi M.Sharmua 
va rus tarixchisi M.I.Ivanin (1801-1874 yil) «Temur tuzuklari» ni Amir Temurni uzi 
yozgan va u muxim avtobiagrafik asar, deb aytganlar.