O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

Darsning xrono kartasi – 80 minut.

O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi 

Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati, 
talabalarning davomati – 2 minut 

Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut 

Yangi mavzu bayoni – 50 minut

Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut

sinov savollar namunasi – 10 minut 

Uyga vazifa berish – 3 minut 
 
Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho-uning janglarda erishgan 
g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida 
ajralib turadi. 
Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq, 
Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy 
yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 
qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak, 
bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz. 
Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va podshohlar o’z 
ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga 
o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z tabaqasining 
maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning er-
suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik 
qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan 
chiqolmagan xon va podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab, 
o’zlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda ko’p misollar bor. 
Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va podshohlar orasida jahongirlik ya`ni, 
jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish odati 
bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy TSezar, CHingizxon mana shunday 
hukmdorlar jumlasidan edilar. 
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada 
mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida 
mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan 
himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni 
egallagan. 
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik, 
CHingizxon xurujidan teri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik va 
savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni 

---

86 
mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan, 
ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin qo’shnilari erlariga, balki 
Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda 
«qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bo’lmagandan 
keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan 
bo’lsin?! 
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib 
ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal 
tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod 
qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin 
faqat birgina shuning o’zi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning 
ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obro’si ortib qolmaydi. 
Buning ustiga CHingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki 
mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy 
vaziyat yomon edi. 
Amir Temur o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, 
unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni 
yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi. Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning 
sharqiy-shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili 
Ilyosxo’jaxon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro 
urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan 
Qamariddin, Ettisuv va CHu taraflarida anqo to’ra, Issiqko’latrofidagi o’lkalarda Mir 
Karimberdi, mamlakatning yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek 
bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga 
bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va 
Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. 
XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-
atrofidagi erlarni talon-taroj qildilar, shaharning o’zini esa bir hafta mobaynida qamal 
ostida tutdilar. 
Mamlakatimiz janubida-Eronda, iroq, Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi. 
1336 yildan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni 
idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq 
ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni 
sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV 
asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan 
g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar. 
Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa yana bir 
mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik 
Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli 
turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki. Ular o’rtasidagi 
munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi: 
o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi. 
Movarounnahrning shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron 
edi. Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda 
Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey) 
mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq 

---

87 
o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy shimoliy taraflardan tahdidi va 
talonchilik xurujlari kuchaygan edi. 
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir 
bo’lgan ijlbiy o’zgarishlar o’z ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham namoyon 
etadi. 
Asosiy karvon yo’llari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini yanada oshirish, 
xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida Temurbek o’sha 
davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston, Kavkaz, iroq, Shom, 
Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor 
qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi. 
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli 
ravishda tan oladi. 
Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy tashkilotchi va 
atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi. 
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning 
harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va 
strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning 
harbiy bilim va akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi. 
Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular 
«o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xo’shun»), «mingliklar»-(«xazora») va «o’n 
mingliklar»-(«tuman»)ga bo’lingan. Ularga o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda 
amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni o’n ming, qo’shinda esa 100 
mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik 
bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xo’shunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun 
«aylboshi» kabi harbiy mansablar tashkil qilingan. 
Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n 
ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, to’g’oy, qipchoq, 
arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’ martaba amirlik bo’lib, 
Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark etmasdan sodiqlik bilan 
xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, to’rttasi beklar begi, 
yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, yana o’n ikki 
nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n 
ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. O’n ikki amirning 
har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, o’n minglik qo’shin, tug’ va chortug’, 
to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chorto’g’ va burg’u 
(karnay) berilgan. 
Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan CHingizxon lashkari tuzilishini, 
ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur 
o’zgartirishlar kiritadi. 
Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi CHingizxon tuzgan qo’shin tizimi va 
tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan 
farqlanar edi: 
1.
CHingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan 
xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga ega 
emas edi. 

---

88 
2.
CHingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. 
Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan 
chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq 
aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan. 
3.
Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar 
bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, 
CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan 
hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan. 
4.
Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya`ni 
to’p-ra`dni olib kirdi. 
5.
Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan 
tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi. 
6.
Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida 
etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi. 
7.
Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i 
erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan. 
Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron, 
Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan 
askarlar tashkil qilar edi.Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar 
mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar 
tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or 
qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom 
bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali 
ham farqlangan. Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l 
kelgan. 
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning 
yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan 
kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, 
lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida 
muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning 
qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom 
yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining 
ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish 
Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi. 
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. 
Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini 
jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada 
yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida 
harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida 
operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, 
minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan 
qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar hollarda jang 
natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan. 
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri-
qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha 
g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida 

---

89 
tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, 
tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, 
Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat 
XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida 
qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy 
mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval 
Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab 
o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, 
haqiqatdan yiroq emas. 
Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy 
jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga 
sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy. 
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir 
Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni 
Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada 
ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi. 
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar 
Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar bilan 
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil 
qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta zarur 
chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan. 
Yurishga jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar, 
amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat 
va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-
tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh 
qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining 
zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi 
o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat 
qilish ham yuklatilgan edi. 
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa 
qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-
yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z 
noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon va 
bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki 
belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan. 
Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida 
arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi. 
«Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har o’n 
sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich, 
juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan. 
Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi 
dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan 
ta`minlangan. 
O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan 
qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining ham 

---

90 
alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq, gurzi, 
oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan. 
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih 
(chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari bilan 
qurollangan. 
Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga 
chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi 
tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da 
lashkargohga etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar 
(pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy 
ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan. 
Sohibqiron yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p 
marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb 
sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim 
daftariga, shuningdek davlatdan maosh-ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar 
ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari 
uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga 
o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da 
qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, 
tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli 
shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-
o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi 
uning o’rnini egallagan. 
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida 
farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan 
miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har bir qism 
va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har kim o’z 
joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-suronsiz 
bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan go’sht 
bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar ham ko’chib yurgan. 
Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto ko’chma hammomlar ham 
jangchilar xizmatida bo’lgan. 
Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat 
urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat 
qilar edilar. 
Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman 
saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda 
dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin 
safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida bartaraf 
eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan. 
Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi 
darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga 
amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni Temurbekning 
noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda 
amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan. 

---

91 
Zikr etilganlardan tashqari qo’shin qo’mondonligiga yana o’n ikki bek jalb 
etilgan ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan tashkil 
qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va shu tartibda o’n 
ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek sardorlik qilgan. Quyi 
pog’onada turgan qo’mondon o’zidan yuqori lavozimni egallab turuvchi sarkadaga 
bo’ysungan. 
Temurbek armiyasining turli qism va bo’linmalariga uch yuz o’e uch bek 
boshchilik qilgan. Ularning dastlabki yuztasi o’nbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik, 
uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga sohibqironning 
farzandlari, nabiralari hamda amir Shayx Nuriddin, amir Jahonshoh singari nomdor 
lashkarboshilar rahbarlik qilgan. 
Temurbek qo’mondonlar tarkibining harb ishidan talab darajasida mahorat va 
malakaga ega bo’lgan shaxslardan shakllanishiga alohida diqqat qilgan. 
Janglarda qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar 
munosib ravishda taqdirlanib o’nbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi va 
nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan. 
Yovning askariy g’ururini tor-mor etgan mingbegi birinchi darajali amir 
unvoniga, yirik dushman qismini mag’lub etgan birinchi darajali amir o’z navbatida 
ikkinchi darajali amir mansabiga va shu yo’sinda o’zga bek hamda amirlar yuqoriroq 
harbiy martabaga ko’tarilib borgan. Janggohda mardlik va qahramonlik ko’rsatgan 
oddiy jangchilarning maoshi oshirilgan. Ba`zi sabablarga ko’ra jang maydonini 
tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan mahrum qilingan. 
Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan shaxslarning izzat-xurmati joyiga qo’yilgan, 
ularga Onhazratning marhamati ko’rsatilgan. 
Biror kishvarning fath qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga uchratgan 
sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni sharafli bahodir unvoni hamda 
tug’ va nog’ora berilgan. Ayni shunday yuksak mukofot bilan muxolifatchi taraf taxt 
vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan amir yoki bekning ham 
shavkati ziyoda qilingan. 
Jangu jadal chog’ida shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga muyassar 
bo’lgan o’nbegi shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat hokimi vazifasiga tayinlangan. 
Muqotalada aduv hashamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat voliysi mansabi 
bilan taqdirlangan. 
Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha erlar ma`lum shart va 
imtiyozlar asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek va 
temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal er egaligi turlaridan biri bo’lib. 
Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat hisobiga to’lanishi zarur bo’lgan 
soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb yuritilgan.
Dovyurak pahlavonlar harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland darajaga 
erishib, baobro’ kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk (chodir), murassa` 
kamar, qilich va saman ot kabi pahlavonlik nishonlari bilan e`zozlagan. Botirlarning 
ko’pchiligi keyinchalik o’nlik, yuzlik, mingliklarga qo’mondonlik qilishdek 
ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan. 
Yuqorida tilga olingan o’n ikki amirdan har biri yuz dovul (tabl) va bayrog’iga 
ega bo’lgan. Bosh qo’mondon nog’ora hamda alamdan tashqari shuningdek, burg’u, 
tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan. 

---

92 
Mingbegi tug’ va karnay, ya`ni qo’ragaga ega bo’lgan. Yuzbegi va o’nbegiga 
nog’ora berilgan. Turli qo’shun, ya`ni qism qo’mondonlari tegishli noshonlarga 
sazovar bo’lgan. 
Biror lashkarboshining hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim o’qidan 
asrab qolish yo’lida o’z ko’ksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning xurmat-
e`tiboriga va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan taqdirlangan. 
Sohibqiron yurishga jo’nashdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari, mudofaa 
inshootlari, u erdagi ichki vaziyat kabilar haqida aniq va to’la ma`lumotga ega bo’lish 
maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga o’z ayg’oqchi (xabargir, josus) larini peshma-
pesh yuborib turgan. G’anim to’g’risida zarur ma`lumotlarga ega bo’lgandan 
so’nggina yurishga taraddud ko’rilgan. Bu xususda ibn arabshoh yozadi: «Temur 
tengi yo’q fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengizining 
qa`ri yo’q va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu, na g’adir-budir orqali yo’l topilardi. 
U erlarning barcha tomonlarida o’z ayg’oqchilarini tarqatib, qolgan mulklarida esa 
josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar) jumlasidan, uning amaldorlaridan biri Amir 
Otlamish bo’lsa. yanA biri faqih Mas`ud al-Quhoniy-u Temur devoni ashoblarining 
ko’zi edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda, 
Shamiysoniyadagi so’fiylardan biri edi. Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi 
yirik savdogar, badxulq polvon va hunarmand, munajjim va o’z tabiaticha ish 
qiladigan lar, gapchinoz qalandarlaru sayoq darveshlar. Zarofatli meshkoblar, latofatli 
etikdo’zlar, alvasti va xiylagar bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan hodisalar va 
ularning xabarlarini Temurga etkazib, o’zlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon 
etardilar. Ular vaznlar, narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni 
tavsiflardilar. Ularning tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va 
diyorlari o’rinlarini chizib ko’rsatardilar, shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq, 
tor yoki kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki sharqdami, shaharlar va 
qishloqlarning ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, har joyning ahliyu 
boshliqlari, amirlari, ulug’lari, fozillari, shariflari, boylariyu faqirlarini, ularning hai 
birining ismi va laqabini, shuhrati va nasabini, ularning hunari va (ega bo’lgan) 
vositalarini (to’la-to’kis) bayon qilardilar. Natijada, Temur o’z fikri bilan shularni 
yaqqol ko’rib, tafakkuri vositasida o’z erlaridan xorij joylar ustidan ham tasarruf 
yuritardi». 
Sohibqiron safar chog’i qo’shinni qiyin va o’tib bo’lmas joylardan boshlab 
boruvchi yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga 
jiddiy yondashgan. 
Safar arafasida Temurbek o’z pirlari va rahnamolari huzuriga sof ishonch hamda 
pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat shartlarini bajo keltirgan. Muqaddas va 
muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruhlarga, muhtoj va yo’qsillarga nazru 
sadaqalar ulashgan. 
Temurbek armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar 
irg’ituvchi o’t sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi maxsus 
to’pchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni qamal 
qilishda samarali qurol hisoblangan ra`dni boshqaruvchi to’pchilarni soni, 
Nizomuddin Shomiyning fikricha, 10 ming kishiga etgan. Ra`dandozlar Temurbek 
tomonidan ilk marta 1379 yili Urganchni muhosara qilish vaqtida jangga solingan. 

---

93 
Kezi kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d so’zi aslida 
«momoqaldiroq»ni bildiradi. To’pni ra`d termini bilan atashlarining boisi shundaki, 
undan o’q-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovush chiqqan. 
Ra`dning Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda 
Movarounnahr, Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo bo’lishida 
turtki vazifasini o’tadi. 
Amir Temurning hayoti asosan ikki davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davr: 
1359-1386 yillarni tashkil etadi. Bunda Temur Movarounnahrda mo’g’ul xonligidan 
mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi. 
Ikkinchi davri: 1386 yildan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu 
davrda Temur uch yillik, besh yillik, deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga 
qarshi urushga tayyorgarlik ko’radi. 
Temur o’z hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt etgan. Lekin 
ulardan «uch yillik», «besh yillik», «etti yillik» urushlari mashhur bo’lgan. 
Temur davlati uchun eng xavfli davlat uning shimolida joylashgan Oltin O’rda 
edi. Qora dengizdan Oltoly tog’larigacha cho’zilgan erlar Jo’ji ulusi ixtiyorida edi. 
Jo’ji ulusining Yoyiqdan Qora dengizgacha cho’zilib ketgan juda katta qismi Oltin 
O’rda edi. Yoyiq sharqida erlar Oq O’rda deb yuritilardi. 
Amir Temurning Markaziy Osiyo hududidan tashqariga bo’lgan yurishi asosan 
Shimolga, ya`ni Oltin O’rda davlatiga qaratilgan edi. Temurning Oltin O’rdaga qarshi 
yurishidan maqsadi, uni o’z davlatiga qo’shib olish emas edi. Davlati uchun xavfli 
kuch bo’lgan Oltin O’rdani zaiflashtirish va faqat uning sharqiy qismini o’z 
saltanatiga qo’shib olish edi. 
Bu davrda Oltin O’rda oq O’rdalarda ikkita mustaqil davlat tashkil topib, ular 
o’rtasida o’zaro janjallar davom etmoqda edi. Temur uning ichki nizolaridan ustalik 
bilan foydalandi. O’rusxon tazyiqidan Temur huzuriga qochib kelgan Oq O’rda 
xonlaridan To’xtamishga Temur bir necha marta yordam beradi. 1379 yilda 
To’xtamish Temur yordamida Oq O’rda taxtini egallaydi.
Turon ozodlik harakatining sarkardasi Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamish 
ustidan qozongan g’alabasi nafaqat Markaziy Osiyo, butun Sharqiy Evropa, Russiya 
uchun ahamiyatga ega edi. 
Temur Oltin O’rda xonligini tor-mor etib, uning qishloq va shaharlarini vayron 
qiladi. Sharq mamlakatlari bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining Oltin O’rda orqali 
o’tadigan shimoliy tarmog’iga xotima beradi. 
Ta`kidlash lozimki, temuriylar davrida yurish yoki razmdan oldin qo’shinni 
ko’rikdan o’tkazib, uning jangovar ruhi va holatini aniqlash an`ana tusiga kirgan. 
Ko’rikdan nafaqat asosiy jangovar qismlar, shuningdek, ular ortidan boruvchi og’ir 
karvon o’g’ruq (ovoz) ham o’tkazilgan. 
Temurbek dushmaniga qo’qqisdan qaqshatqich zarba berish usuli bilan shuhrat 
qozongan edi. G’anim o’rdugohi aniqlangach, aksariyat hollarda Sohibqiron unga 
maxfiy yoki o’tish o’ta mashaqqatli bo’lgan, hech bir kimsaning oyog’i etmagan 
dovonlar, daralar, so’qmoqlar, tog’u toshlar orqali tunda ulovlarni jilovidan tutgan 
tarzda yaqinlashar, quyosh o’zining zarrin nurlarini bepoyon zamin uzra socha 
boshlashi bilan g’aflat uyqusida yotgan yog’iga quyundek yopirilar edi. Ibn Arabshoh 
hikoya qiladi: Temurbekning dorus-saltana Samarqandda imoratlar qurish, bog’u 
bo’stonlar barpo etish, ariqlar qazib, suv chiqarish singari obodonchilik yumushlari 

---

94 
bilan band bo’lib turganligidan mujda topgan qo’shni mamlakatlar uning hujumini 
kutmasdan, mudofaaga tayyorgarlik ko’rmagan holda xotirjam hayot kechirar edi. 
Sohibqiron poytaxtdagi ishlarni nihoyasiga etkazgach, tovachilarga qo’shinni tez 
fursat ichida samarqandda to’plash haqida amr qiladi. Askarlar uchun o’zi o’ylab 
topib. Ixtiro qilgan yo’sinda tayyorlangan dubulg’alarni jangchilar kiyib, yurishga 
chiqishlarini buyuradi. Temurbek safarning yo’nalishini sir tutadi. 
Temurbekning Hindga yurish qilib, Dehliga yaqinlashib qolganligidan tahlikaga 
tushgan hindlar shahzoda Sulton Mahmud, Malluxon va o’zga nomdor hind 
sarkardalari rahnamoligidagi o’n ming suvoriylar, yigirma ming sara piyodalar va bir 
yuz yigirma jangovar fillardan iborat qo’shin bilan unga ro’baro’ bo’ladi. Sohibqiron 
birinchi galda jangchilarning kapalagini uchirib, ularni dahshatga solgan fillarni daf 
qilish borasida bosh qotiradi. Zudlikda fillarga ofat keltiruvchi o’tkir tig’li uchburchak 
shakldagi sanchiq-mo’ndulardan minglab yasaladi va fillar kelishi kutilayotgan 
erlarga joylashtiriladi. Ikkala qo’shin jang harakatlarini boshlagach, Temurbek o’z 
askariy qismlarini chekinishga buyuradi. Temuriy jangchilarning tisarilganini ko’rib, 
dushman qochdi xayol qilgan hindlar olg’a tashlanadi. 
Fillar, ularning ketidan otliq va piyodalar junbushga keladi. Mo’ndu tikilgan 
erga etgan fillarning oyoqlariga o’tkir sanchiqlar tikon yanglig’ qadaladi. Og’riq 
zo’rligidan qutirgan fillar jon achchig’ida filbonlarni uloqtirib, orqaga tum-taraqay 
qocha boshlaydi. Ular ortda kelayotgan hind suvoriy va piyodalarini poymol qilib, 
yanchib o’tadi. 
Sohibqiron o’ta tahlikali onlarda ham sarosimaga tushmas, hissiyotga berilmas, 
metinday mustahkam irodasi ikkilanishga, qat`iyatsizlik ko’rsatishga aslo yo’l 
qo’ymas edi. Biror marta ham mag’lubiyat («loy jangi» bundan istisno) alamini tortib 
ko’rmagan muzaffar qo’shin oliy bosh qo’mondonning har qanday og’ir va chigal 
vaziyatdan ham tadbirkorlik bilan chiqib ketishiga butun vujudi bilan ishonar. 
Shuning uchun g’anim bilan faqat g’alabani ko’zlagan holda jon-jahdi bilan jang qilar 
edi.
Sohibqiron jang maydonini tanlashda bevosita ishtirok etgan. Janggohning tekis, 
keng va qo’shin qismlarini joylashtirishga qulay bo’lishi talab qilingan. Ayniqsa, 
ma`rakagohning ichimlik suv manba`iga yaqin bo’lishi hamda razm vaqtida quyosh 
nurining jangchilar ko’ziga tushmasligi maqsadga muvofiq hisoblangan. 
Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga mahcha-yarim oy shakli qadalgan 
jangovar bayroq va tug’lar bilan bezatilgan oliy bosh qo’mondonning borgohi 
balandlikka tikilgan. U erdan qism va bo’linmalarning maydondagi harakati, jangning 
borishi Temurbek tomonidan kuzatib turilgan. Odatga ko’ra borgoh oldida harbiy 
orkestr askarlarni mardlikka rag’batlantiruvchi, ularning jangovar ruhini ko’taruvchi 
kuylarni tinimsiz chalib turgan. 
Temurbek qo’shini zabt etilgan qal`a, shahar va viloyatlarni o’zboshimchalik 
bilan g’orat qilish huquqidan butunlay mahrum edi. 
Faqat ommaviy talo-tarojga ruxsat berilganidan so’nggina yurishda ishtirok 
etayotgan har bir kishi, hoh u nomdor lashkarboshi bo’lsin, hoh oddiy askar bo’lsin, 
bundan qat`iy nazar teng g’animat olish huquqiga ega bo’lar, kimki biror o’ljani 
birinchi bo’lib qo’lga kiritsa, o’shanga ega bo’lar edi. 

---

95 
Ko’p hollarda Sohibqiron obod va ko’rkam, madaniyati gurkirab yashnagan, 
ma`mur shahar va kentlarni, viloyatlarni g’orat qilishdan o’zini tiyar, u erlardagi 
muborak qabristonlar, mashoyix va akobirlarni ziyorat qilar edi. 
Sohibqiron janglarda mardlik va qahramonlik namunalari ko’rsatgan har qanday 
raqibini xurmat qilar, jangchilarini undan o’rnak olishga undar edi. Bunga tarix 
shohid. 
Sohibqiron biror hisor, shahar yoki viloyatni qancha vaqt ichida zabt etish 
mumkinligini oldindan yaxshilab hisoblab chiqar va sarkardalardan belgilangan 
muddatda harbiy harakatlarni nihoyasiga etkazishni qat`iy talab qilar edi. 
Nizomuddin Shomiyning «Zafarnoma», G’iyosuddin Alining Temurbekning 
Hindistonga yurishiga bag’ishlangan tarixiy asarida bitilishicha, 1395 yili 
To’xtamishxonni mag’lub etgan Temurbek Samarqandga qaytadi va qish faslini 
Ohangaronda o’tkazadi. Shahzoda Pir Muhammadni Mo’g’ulistonga hokim etib 
tayinlab, chegaraoldi hududlarni mustahkamlashni, Xitoy va Xo’tanga qilinajak 
yurish uchun oziq-ovqat va emqhashak jamg’arishni buyuradi. Shu orada unga 
Hindistonda islomning mavjudligi, biroq u erdagi aholining asosiy qismini majusiylar 
tashkil qilishi, musulmon hokimlar budparast ommadan faqat o’lpon yig’ish bilan 
kifolanayotgani haqida birin-ketin xabarlar kela boshlaydi. Majusiy qaroqchilarning 
yovuz niyatlariga chek qo’yish, mo’minlarni ular o’tkazayotgan zulmdan ozod qilish, 
savdogar va sayyohlarning xavf-xatarsiz kelib-ketishini ta`minlash kabi maqsadlarda 
Temurbek Xitoy va Xo’tanga qilinishi lozim bo’lgan yurish o’rniga Hindiston tomon 
qo’shin tortadi.
Bu urushni u Muhammad payg’ambar e`tiqodini yoyish, payg’ambar nomini 
ko’klarga ko’tarish, butparast va kofirlarni qirib, Hindistonda avj olib ketgan feodal 
tarqoqlik va o’zaro urushlarga barham berish bayrog’i ostida olib borgan. 
Sohibqironning o’zi bu haqda «Tuzuklar»da shunday yozgan edi: «qur`oni masjiddan 
fol ochsam, ushbu ulug’ oyat chiqdi: «Ey payg’ambar, kofirlarga va munofiqlarga 
qarshi jaxd qilgil»... So’ngra...iqbolimiz xonasi Hindistonga qarata qo’l ko’tarib, 
zafaru fath fotihasini o’qidim». Temur Qashqadaryo vohasidan chiqib Termiz orqali 
yurib avgustda Qobulni egalladi. U erdan Hindiston chegaralari tomon kirib borib 
tulumbi, Multon, Dipalpur, Sarasti, Fatxobod, Somona va boshqa shahar va qal`alarni 
birin-ketin egallab dekabr’ oyida Hind daryosidan o’tib Dehliga etib bordi. Boy va 
badavlat Dehli shahrini ham mag’lubiyatga uchratdi. Sohibqiron Samarqandga qaytib 
kelgandan so’ng G’arbga tomon bo’ladigan yurishlarga tayyorgarlik ko’ra boshladi. 
Bu urush asosan Turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi qaratilgan edi. Ikki buyuk 
turk hokimi o’rtasidagi ziddiyatlar borgan sayin kuchayib bordi.
Bu urushga sohibqiron shoshilmadi. Urushni oldini olishga va tinch hal qilishga 
harakat qildi, chunki islom himoyachisi bo’lgan sOhibqiron Boyazidning xristanlar 
bilan jang qilganini bilar edi. Lekin bunga Boyazid nazar-pisand qilmadi, Temurni 
kamsitdi, haqoratladi va o’rtada boshlangan urushga xamirturush bo’ldi. Qora quyunli 
turkman qabilasining hokimi Qora Yusuf 1388-1399 yillarda bir necha marta Temur 
lashkarlariga qarshi janglar olib borgan. Unga Ahmad Jaloyir ittifoqdosh bo’lgan. 
Qora Yusuf va Jaloyirni Boyazid o’z himoyasiga oladi va boshpana beradi. Amir 
Temur Boyazidga o’z elchisi orqali xat yozib, Qora Yusufni unga topshirishni talab 
qiladi. Boyazid nomani olgach, jahl bilan Sohibqironni haqoratlab, xatini so’nggida 
quyidagilarni yozgan edi: «...Men bilamanki, bu so’zlar seni hech to’xtatmasdan 

---

96 
bizning mamlakatimizga tomon otlantiradi. Agar sen kelmasang, sening xotinlaring 
uch taloq bo’lsin. Agar sen mening yurtimga kelsangu men urush qilmay qochsam, 
mening xotinlarim uzil-kesil uch taloq bo’lsin». Bu haqorat va yuqoridagi ayollar 
haqidagi so’zlarga Temur juda g’azab bilan qaraydi, chunki u ayollarni hurmat qilar 
va hatto ularni ismlarini atab chaqirmas ham edi. Amir Temurning G’arbga yurishi 
1399 yilda boshlanib 1404 yilgacha davom etgan. Bu tarixga «etti yillik urush» nomi 
bilan kirgan. 1400 yilda turk sultoni o’ziniki hisoblagan Kichik Osiyoning hosildor 
erlarida joylashgan ikkita muhim qal`a Sivoz va Milatiyani bosib oldi. Temur Msir 
sultonini tor-mor keltirib, uni qochishga majbur qildi va Damashqni egallab oldi, 
so’ng Musulga o’tdi. 1401 yilda u Bag’dod ko’rg’onlarini yakson qildi. 1402 yilda u 
erdan o’tib Gurjilarning isyonini yana bir marta bostirdi. 
Sohibqironning bu harakatlari sulton Boyazidning asablarini batamom ishdan 
chiqardi. Amir Temur 1402 yil aprel’ oyida Kuriya daryosini kechib o’tib birin-ketin 
Tartum, Kemox va Qaysariya qal`a shaharlarini egallab, Turkiya bilan Suriya va 
Bag’dod aloqa yo’lini kesib qo’yadi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid 
o’rtasidatarixda nom qoldirgan «Anqara jangi» 1402 yil 28 iyunda boshlandi. Bu 
jangda Temurning buyuk sarkardalik mahorati, ayniqsa yaqqol ko’rindi. 200 ming 
kishilik Temur qo’shinining o’ng qanotiga o’g’li Mironshoh, chap qanotiga nabiralari 
Sulton Xusayn va Xalil Sultonlar, kenja o’g’li Shoxruh qo’mondonlik qildi. Qo’shin 
markazini Temurning sevimli nabirasi va valiaxdi Muhammad Sulton boshqardi, yana 
nabiralari Pirmuhammad va Iskandarlar ham bu jangga tayyor turdilar va jang 
Temurning erkin g’alabasi bilan yakunlandi. 
Amir Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug’bekning to’yini o’tkazish bahonasida 
o’z davlati qo’l ostidagi oqillar, viloyat hukmdorlarini, qo’shin boshliqlarini va 
boshqa amaldorlarni Samarqandga taklif qildi va qurultoy chaqirdi. Unda Xitoyga 
bo’ladigan yurish muhokama qilindi. Temur ulug’ tug’ni ko’tarib 1405 yil 8 yanvarda 
200 ming lashkar bilan Xitoy sari yuzlandi. Qish o’sha yili juda qattiq kelgandi. 
Qishning sovuqligi shu darajada kuchli bo’lgan ekanki, Ali Yazdiyning yozishicha 
daryo ustidagi muzning qalinligi 2-3 tirsakka teng bo’lgan. Sovuq zarbidan juda ko’p 
askarlarning yuz, burunlarini sovuq urib ketgan, ba`zilari esa halok bo’lishgan. Ammo 
sohibqiron to’xtamay yo’lni davom ettirar edi. 1405 yil 14 yanvarda Temur O’tror 
shahriga etib keldi. U nu erda shamollab kasalga chalindi va uzoq muddat yotib qoldi. 
Uni O’tror hokimi Berdibekning saroyiga yotqizadilar. Kuni yaqinlashganini tushida 
ko’rgan sohibqiron hamsafar avlod-ajdodlarini, quroldosh amiru-akrabo va o’z 
o’rniga qoldirayotgan voris Pirmuhammad Jahongirga itoat etishga da`vat etadi va 
vasiyat qiladi. Saroyda hozir bo’lganlar nomidan amir Shohmalik va Shayx Nuriddin 
ulug’ Amirni oxirat yo’liga jo’natish oldidan uning vasiyatlarini bajarish va unga amal 
qilishga va`da berganlar. 1405 yil 18 fevral’ kechqurun buyuk saltanat sohibi Amir 
Temurning hayotiga yakun yasaldi. Uning jasadini Samarqandga olib kelib, o’z 
vasiyatnomasiga ko’ra piru ustozi Shayx Said Baraka hokining oyoq tomoniga dafn 
etdilar. 
Shunday qilib, 1370-1407 yillar mobaynida, ya`ni 35 yil Samarqand taxtini 
boshqargan Sohibqiron Amir Temur Ko’ragoniy buyuk saltanatga asos soldi. U umri 
davomida 30 martadan ortiq harbiy yurishlar uyushtirdi va biror marta bo’lsada 
engilmadi, dunyodagi 27 mamlakatni egalladi. Amir Temur tuzgan salatanat 
sarxadlari janubda Arabiston yarim orollari va Hindiston erlaridan shimolga to 

---

97 
Maskov knyazligiga qadar, sharqda Xitoy hududlaridan g’arbga tomon O’rta Er 
dengizi va Misr davlatlari erlarini ham o’z ichiga olgan hududlarga qadar cho’zilib 
ketgan.