123
19-Mavzu. Sud hоkimiyatining tashkil etilishi va O`zbеkistоn
Rеspublikasi Prоkuraturasi. 2 sоat.
Reja:
1. O`zbekiston Respublikasida sud tizimining konstitutsiyaviy asoslari va sud hokimiyati
tizimi.
2. O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining tashkil etilishi va odil sudlovning
Konstitutsiyaviy tamoyillari.
3. Prokuratura organlarining tushunchasi va tizimi.
4. O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining vakolatlari va faoliyat tartibi.
1. O`zbekiston Respublikasida sud tizimining konstitutsiyaviy asoslari
Huquqiy demokratik davlat - erkin fuqarolik jamiyatida sud hokimiyatining mavqei yuksak
sanaladi, binobarin, adolatni ta'minlovchi mahkama sifatida aynan sud e'tirof etiladi.
Sud hokimiyati bu sudlarning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari
ustuvorligi prinsipiga so`zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo`jalik ishlarini va ma'muriy
huquqbuzarlik to`g`risidagi ishlarni ko`rish bo`yicha vakolatli organdir.
Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil shahobchalaridan biri bo`lib, jamiyat
hayotida odil sudlovni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatni amalga oshiradi. Odil sudlov o`z
mohiyatiga ko`ra, davlat faoliyati hisoblanadi, bunda vakolatli sud muassasasi huquq normalari
talablarini buzish oqibatida kelib chiquvchi nizomi holatlarini muhokama etib, hal etadi.
Mamlakatimizda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi, tuzilishi va faoliyat
yuritishning qonuniy asosi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O`zbekiston
Respublikasining «Sudlar to`g`risida»gi (yangi tahrirdagi 2000 yil 14 dekabr) qonuni bilan
belgilanadi.
Konstitutsiyada mustahkamlanishicha, «O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati, qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan boshqa jamoat birlashmalaridan
mustaqil holda ish yuritadi. O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati tizimi quyidagi sudlardan
tashkil topgan:
1.O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi.
2.O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi.
3.O`zbekiston Respublikasining Oliy xo`jalik sudi.
4.Qoraqalpog`iston Respublikasining Fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha sudlari, fuqarolik va
jinoyat ishlari bo`yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari.
5.Harbiy sudlar.
6. Qoraqolpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, viloyat va Toshkent shahar xo`jalik sudlari.
O`zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga qarab sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirilishi
mumkin.
Favqulodda sudlar tuzishga yo`l qo`yilmaydi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Sudlar tug`risida”gi qonuniga muvofiq
sodiqlik, mustaqillik, kollegiallik, oshkoralik va sudyalar huquqlarining tengligi sud tizimi
faoliyatining asosiy prinsiplaridir.
Sud ishlari ichida eng asosiy vazifa odil sudlovni amalga oshirish hisoblanadi. Shuningdek, sud
hokimiyatining ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan quyidagi vakolatlari ham mavjud:
1) konstitutsiyaviy nazorat;
2) davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyatlari hamda ular tomonidan qabul
124
qilingan qarorlarining qonuniyligini tekshirish;
3) sud hukmi va qarorlarining ijrosini ta'minlash;
4) sudlarga tegishli ma'muriy huquqbuzarlik holatlarini ko`rib, tekshirib chiqish;
5) sud amaliyotidan kelib chiqib, amaldagi qonunchilik masalalari bo`yicha tushuntirish
vakolati;
6) sudyalar tarkibining shakllanishida ishtirok etish va uning organlariga yordam berish
vakolati.
Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini
ta'minlashga qaratilgandir.
Sud
hokimiyati
faoliyatining
konstitutsiyaviy
qoidalari
O`zbekiston
Respublikasining
“Konstitutsiyaviy sudi to`g`risida”, “Sudlar to`g`risida”, “Harbiy sudlarining faoliyatini tashkil etish
to`g`risidagi Nizom”, Jinoyat kodeksi, Jinoyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik-protsessual kodeksi,
Xo`jalik-protsessual, Ma'muriy javobgarlik kodeksi, Mehnat kodeksi, Jinoyat ijroiya kodeksi va
boshqalarga tayanadi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 108-109-moddalarida O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyaviy sudining huquqiy holati mustahkamlangan. Unga muvofik, O`zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning
hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko`radi.
Konstitutsiyaviy sud siyosat va huquq sohasidagi mutaxassislar orasidan – Konstitutsiyaviy sud
raisi, rais o`rinbosarlari va sudyalardan, shu jumladan, Qoraqalpog`iston Respublikasi vakilidan
iborat tarkibida saylanadi.
Konstitutsiyaviy sudning raisi va a'zolari deputat bo`la olmaydilar. Konstitutsiyaviy sudning raisi
va a'zolari, siyosiy partiyalari va harakatlarning a'zosi bo`lishlari va boshqa haq to`lanadigan
lavozimni egallashlari mumkin emas.
Konstitutsiyaviy sud sudyalari daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Konstitutsiyaviy sud sudyalari
o`z faoliyatlarida mustaqildirlar va faqat O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo`ysunadilar
(O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 108 – moddasi).
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi:
1) Qonunlarning va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan boshqa hujjatlarning O`zbekiston
Respublikasining Prezidenti farmonlarining. hukumat qarorlarining, davlat hokimiyati mahalliy organlari
qarorlarining, O`zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomalarning va boshqa majburiyatlarning
O`zbekiston Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;
2)
Qoraqalpog`iston
Respublikasi
Konstitutsiyasi
va
qonunlarini
O`zbekiston
RespublikasiningKonstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi to`g`risida xulosa beradi;
3) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh beradi.
4) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa
ishlarni ham ko`rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e'lon qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ularga
qat'iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas. Konstitutsiyaviy sudni tashkil etish va uning
faoliyatini ko`rsatish tartibi qonun bilan belgilanadi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
109-moddasi).
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi esa “Sudlar to`g`risida”gi qonun asosida faoliyat olib
boradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sud ishlarini yuritish
sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy jinoyat va fuqarolik ishlari bo`yicha sudlari, viloyat, shahar,
tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib boradi va
ularning ishlarini umumlashtiradi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida va nazorat
tartibida ko`radi. U o`zi birinchi instansiya sifatida ko`rgan ishlarni apellatsiya yoki
kassatsiya tartibida shikoyat berish (protest bildirish) huquqiga ega bo`lgan shaxslarning
xohishiga ko`ra apellatsiya yoki kassatsiya tartibida ko`rishi mumkin. Apellatsiya tartibida
ko`rilgan ish kassatsiya tartibida ko`rilmasligi kerak.
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisi, uning birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari, sudlov
hay'atlari raislari, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan iborat bo`lib, quyidagi tarkibda
125
ish olib boradi:
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi;
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati;
Fuqarolik ishlari bo`yicha sudlov hay'ati;
Jinoyat ishlari bo`yicha sudlov hay'ati;
Harbiy hay'at.
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi eng yuqori sudlov instansiyasi bo`lib,
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalari va Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy
sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi.
Fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi rais va
sudyalardan iborat bo`ladi. Jinoyat ishlari bo`yicha tuman (shahar) sudi rais, sudyalar
va xalq maslahatchilaridan iborat bo`ladi. Jinoyat ishlari bo`yicha tuman (shahar) sudi
tarkibida ma'muriy ishlar bo`yicha sudyalar ham faoliyat olib boradi.
Harbiy sudlar tizimi «Sudlar to`g`rsida»gi qonunda belgilab berilgan va qonunning 39-
moddasiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudlari tizimi O`zbekiston Respublikasi
Oliy sudi Harbiy hay'ati, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy
sudlardan iborat.
Harbiy sudlar tizimida asosiy bo`g`in okrug va hududiy Harbiy sudlar hisoblanadi, ular
faqat birgina funksiyada, birinchi instansiya bo`yicha o`z vakolat doirasida ishlarni ko`rib
chiqish huquqiga egadir. Viloyat sudi maqomiga tenglashtirilgan O`zbekiston Respublikasi
Harbiy sudi harbiy sudlar tizimida o`rta bo`g`in hisoblanadi.
Harbiy sud tizimida eng yuqori sud instansiyasi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi
bo`lib, uning tarkibiga harbiy hay'at kiradi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi xo`jalik sud ishlarini yuritish sohasida sud
hokimiyatining oliy organidir.
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik
sudining, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib
borish huquqiga ega. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi ishlarni birinchi instansiya sudi
sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko`radi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi
Plenumining tushuntirishlari xo`jalik sudlari tomonidan bajarilishini nazorat qiladi, quyi
xo`jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo`jalik sudlarining ishini tashkil etish ijobiy
tajribasini o`rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik
sudi rais, uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari, sudlov hay'atlarining raislari,
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi sudyalaridan iborat bo`lib, quyidagi tarkibda
ish olib boradi:
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi;
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosati;
Fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo`yicha sudlov
hay'ati;
Ma'muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo`yicha
sudlov hay'ati.
O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik
126
sudi sudyalari va Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi raisidan iborat tarkibda ish olib
boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |