O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

3. O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarining tashkil etilishi va tizimi. 
O`zbekiston  Respublikasining  mustaqillikka  erishishi  va  demokratik  huquqiy  davlat  barpo 
etish  jarayonidagi  eng  muhim  vazifalardan  biri  davlat  hokimiyatining  vakillik  va  fuqarolarning 
o`zini-o`zi boshqarish organlarini yangi sharoitlarga mos keladigan tizimini yaratish edi. 
O`zbekiston  respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimovning  "Yangi  uyni  qurmay  turib,  eskisini 
buzmang"  degan  ko`rsatmalarga  amal  qilib,  vakillik  organlarining  viloyat,  tuman  va  shahar 
bo`g`inlari saqlab qolindi. 
Hozirgi  davrda  joylarda  mahalliy  davlat  hokimiyatining  ikki  organi  tashkil  etiladi:  vakillik 
organi va ijroiya organi, ya`ni joylarda o`z faoliyatini yakkaboshlik asosida olib boruvchi hokimlik 
institutlari. 
Konstitutsiyaga  muvofiq,  viloyatlarda,  tumanlarda,  shaharlarda  mahalliy  davlat  hokimiyati 
vakillik  organlari  tashkil  qilinadi,  tumanlarga  bo`ysunadigan  shaharlarda  va  shahar  tarkibiga 
kiruvchi tumanlarda davlat hokimiyati vakillik organlari tashkil qilinmaydi. 
Respublikamizda  bozor  munosabatlari  chuqurlashib,  huquqiy  demokratik  institutlari 
rivojlangan sari, mahalliy ijro hokimiyati organlari faoliyati ham takomillashib bormoqda. Mahalliy 
davlat  hokimiyati  organlari  faoliyatini  tashkil  etishda  hokimiyatining  taqsimlanish  printsipi  asos 
kilib  olganligi  mahalliy  ijro  va  vakillik  organlari  o`rtasidagi  huquqiy  munosabatlarning 
Konstitutsiyaviy  holati  aniqlanadi.  Hokimiyatning  vakillik  va  ijroiya  organlari  joylarda  ularga 
berilgan vakolat doirasida mustaqil faoliyat yuritadi. Ular o`zaro munosabatlarda hamkorlik asosida 
o`z faoliyatlarini tashkil  etadilar. Mahalliy xalq deputatlari Kengashlariga hokimlarning rahbarligi 
uning Kengash oldidagi ma`suliyatini oshiradi. 
Hokimlar  xalq  deputatlari  Kengashlari  sessiyasiga  tayyorgarlik  ishlariga  rahbarlik  qiladi, 
sessiyani chaqiradi, sessiya chiqish deputatlarini va aholini xabardor qiladi, sessiya ishiga rahbarlik 
qiladi,  hamda  sessiyada  qabul  qilingan  qarorlarni  imzolaydi.  Hokimlik  lavozimi  1992  yil  qabul 
qilingan  "Mahalliy  hokimiyat  idoralarini  qayta  tashkil    etish  to`g`risida"gi  qonun  asosida  ta`sis 
etildi. 
Hokimlar  O`zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  belgilangan  miqdorda 
birinchi  o`rinbosar  va  o`rinbosarlarga  ega  bo`ladi.  Shuningdek,  hokim  apparati  kotibiyatdan, 
boshqarmalar,  bo`limlar  va  boshqa  bulinmalaradan  iborat  bo`lib,  ularning  tashkil  etilish  tartibi  va 

---

 
120 
faoliyat yuritishi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan tegishli 
Nizomlar asosida belgilanadi. 
Xalq deputalari kengashlari va hokimlarning vakolat muddati, Asosiy Qonunimizning 101-
moddasiga asosan besh yil hisoblanadi. Hokimlarning o`zlarining amaliy faoliyatlarida O`zbekiston 
Respublikasi  qonunlari,  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  farmonlari,  yuqori  turuvchi 
idoralarning  qarorlari  va  farmoyishlari,  tegishli  xalq  deputatlari  kengashlari  qarorlarini  amalga 
oshirish ishini ta`minlaydilar. 
Hududni  ijtimoiy-iktisodiy  rivojlantirishning  eng  muhim  muammolarini  muhokama  qilish 
uchun hokim huzurida Maslahat  Kengashi tuziladi, uning tarkibiga Hokimning birinchi o`rinbosari 
va o`rinbosarlari, kotibiyat boshlig`i kiradi. 
Hokimning  qaroriga  muvofiq  Maslahat  Kengashi  tarkibiga  xalq  deputatlari  va  boshqa 
tashkilotlardan    bo`lgan  vakillar  ham  kirishi  mumkin.  Maslahat  Kengashi  majlislari  zarurat  bo`lib 
qolganda  hokim  tomonidan  chaqirtiriladi    va  uning  rahbarligida  o`tkaziladi.  Majlis  kun  tartibini 
hokim tasdiqlaydi,  Kengash  majlislarida muhokama  qilinadigan masalalarni ko`rib  chiqish  uchun 
tuman  va  shahar  hokimlari,  xalq  deputatlari  Kengashining  doimiy  komissiyalarining  raislari, 
bo`limlar,  bosh  boshqarmalar  rahbarlari,  jamoatchilik  va  xo`jalik  tashkilotlarining,  ommaviy 
axborot  vositalarining  vakillari  qatnashadi.  Majlislarni  tayyorlash  va  o`tkazish  hokim  tomonidan 
uning  vakolatini  hamma  muddatiga  tasdiqlanadigan  reglamentga  muvofiq  amalga  oshiriladi. 
Majlisning borishi haqida bayonnoma yozib boriladi. 
Muhokama  qilingan  masalalar  bo`yicha  hokim  tomonidan  qaror  yoki  farmoyishlar  qabul 
qilinadi va imzolanadi. O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimi 1996 
yil  30  avgustdagi  "O`zbekiston  Respublikasida    ma`muriy-hududiy  monopolik  ob`ektlarga  nom 
berish  va  ularning  nomlarini  o`zgartirish  masalalarini  hal  etish  tartibi  to`g`risida"gi    qonunda  
O`zbekiston  Respublikasining    ma`muriy-hududiy  bo`laklari  Qoraqalpog`iston    Respublikasi  
viloyat,  tuman,  shahar,  shahardagi  tuman,  qishloq,  ovul  va  shahar  qo`rg`onidan  iboratdir,  - 
deyilgan. 
O`zbekiston  Respublikasining  xalq  deputatlari  viloyat,  tuman,  shahar  Kengashlari 
faoliyatining  tashkil  etilishi  O`zbekiston  fuqarolari  tomonidan  umumiy,  teng,  to`g`ridan-to`g`ri 
saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish orqali oshkoralik yo`li bilan amalga oshiriladi. 
Xalq  deputatlari  Kengashlariga  deputatlar  saylovi,  1994  yil  5  mayda  qabul  qilingan  "Xalq 
deputatlari viloyat, tuman (shahar) deputatlari saylovi to`g`risida"gi qonun bilan amalga oshiriladi, 
xalq  deputatlari  Kengashlariga  deputatlarni  saylash  huquqi  18    yosh,  saylanish  huquqi  esa  21 
yoshdan  deb  belgilangan.  Saylovlar  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  tomonidan  ularning 
vakolat muddatidan ularning vakolat muddatining tugashiga kamida 3 oy qolganida tayinlanadi. 
Xalq  deputatlari  viloyat  va  Toshkent  shahar  Kengashlariga  deputatlar  saylashda  60  tadan 
ko`p bo`lmagan, xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylashda 30 tadan ko`p 
bo`lmagan  hududiy  saylov  okruglari  tuziladi.  Saylov  komissiyalari  tuziladi,  saylov  kunidan  3  oy 
oldin  deputatlikka  nomzod  ko`rsatish  boshlanadi.  Viloyat  va  Toshkent  shahar  Kengashlari 
deputatligiga  nomzodlarni  siyosiy  partiyalar  xalq  deputatlari  tuman  va  shahar  Kengashlari  hamda 
fuqarolarning tashabbuskor guruhlari ko`rsatadi. 
Xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari deputatligiga nomzodlar ko`rsatish huquqiga 
siyosiy  partiyalar,  fuqarolarning  o`zini-o`zi  boshqarish  organlari  va  fuqarolarning  tashabbuskori 
guruhlari  egadirlar.  Siyosiy  partiyalar  O`zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligidan  qonunda 
belgilangan tartibda saylov kunidan kamida 6 oy oldin ro`yxatdan o`tkazgan bo`lishi lozim. Saylov 
o`tgandan  so`ng  saylangan  xalq  deputatlari  Kengashlarining  birinchi  sessiyasi  kechi  bilan  uch 
haftalik  muddat  ichida  chaqirtiriladi  va  u  eng  keksa  deputatlardan  biri  tomonidan  ochiladi,  rais 
saylanguncha sessiyani olib boradi. Sessiyada Mandat komissiyasi tuziladi, so`ng doimiy komissiya 
a`zolari belgilab olinadi. Doimiy komissiya o`z faoliyatini "O`zbekiston Respublikasining Mahalliy 
davlat  hokimiyati  to`g`risida"gi    qonun  va  komissiya  faoliyati  chiqish  nizom  asosida  yuritadi. 
Bundan  tashqari  hokimliklar  huzurida  hududning  ijtimoiy-iktisodiy  rivojlanishiga  qarab 
komissiyalar tizimi turli xil bo`lishi mumkin. 
O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyaning  100-moddasida:  mahalliy  hokimiyat  organlari  
konstitutsiyaviy vazifalari belgilangan. Ular quyidagilar: 
- qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash; 

---

 
121 
- hududlarni iktisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; 
-  mahalliy  byudjetni  shakllantirish  va  uni  ijro  etish,  mahalliy  soliqlar,  yig`imlarni  belgilash, 
byudjetdan tashqari jamg`armalarni hosil qilish; 
- mahalliy kommunal xo`jalikka rahbarlik qilish; 
- atrof-muhitni muhofaza qilish; 
- fuqarolar holati aktlarini qayd etishni ta`minlash; 
-  normativ  hujjatlarni  qabul  qilish  hamda  O`zbekiston  Respublikasi  qonunlariga  zid  kelmaydigan 
boshqa vakolatlarni amalga oshirish. 
Mahalliy  hokimiyat  organlari  o`z  hududida  fuqarolik  holati  aktlarini  qayd  etishni 
ta`minlaydi, fuqarolik holati aktlarini qayd qiluvchi organlarning faoliyatiga rahbarlik qiladi. Agar 
tuman  va  kichik  shaharlarda  bu  ishlarni  bevosita  mahalliy  hokimiyat  organlari  amalga  oshirsalar, 
viloyatlarda va Toshkent shaharlarida bu vazifa shu joyda adliya organlari orqali yo`lga qo`yiladi. 
Mahalliy davlat hokimiyati o`z vakolatlariga taalluqli turli masalalarni tegishli hududda ijro 
qilinishi  majburiy  bulgan    hujjatlar  qabul  qilish  bilan  hal  qiladilar.  Ularning  qabul  qilayotgan 
qarorlarining  samaradorligi  ularning  sinchkovlik  bilan  tayyorlashga  va  qonunchilikda  ko`rsatilgan 
ma`lum talablarning bajarilishiga ko`p jihatdan bog`liq. 
Birinchidan,  xalq  deputatlari  Kengashi  va  hokimining  har  bir  qarori  aniq  ma`lumotlarga 
asoslangan bo`lishi lozim. 
Ikkinchidan,  Kengash  yoki  hokim  qabul  qiladigan  har  bir  qaror  keng  ma`noda  tejamkor 
bo`lishi shart. 
Qaror  va  boshqa  hujjatlar  ishlab  chiqilishi  va  tayyorlanishida  aniq  maqsadning 
ifodalanishini ta`minlab beradi. 
Hokimlarning  ijro  va  vakillik  organlari  tizimiga  boshchilik  qilish  joylarda  davlat 
hokimiyatining amalga oshirilishida ma`sul shaxsni belgilaydi. 
Konstitutsiyaning  102-moddasiga  ko`ra:  viloyat  hokimlari  va  Toshkent  shahar  hokimi 
O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  tomonidan  tayinlanadi  va  vazifasidan  ozod  etiladi,  tegishli 
viloyat va Toshkent shahar xalq deputatlari sessiyasida tasdiqlanadi. Bu holat viloyat hokimlari va 
Toshkent  shahar  hokimi  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  tegishli  hududidagi  vakili 
ekanligini  bildiradi.  Hokimlarning  bu  tartibda  shakllanishi  markaziy  va  mahalliy  hokimiyat 
o`rtasida ichki bir bog`lanishni yuzaga keltiradi va ularning mustahkamligini ta`minlaydi. 
Viloyat  tarkibidagi  tuman  va  viloyatga  bo`ysunuvchi  shaharlar  hokimlari  viloyat  hokimi 
tomonidan  lavozimga  tayinlanadi  va  lavozimdan  ozod  qilinadi,  tegishli  hudud  xalq  deputatlari 
Kengashi sessiyasi tomonidan tasdiqlanadilar 
Shahar  tarkibiga  kiruvchi  tumanlar  va  tumanga  bo`ysunuvchi  shaharlar  hokimlari  shahar  hokimi 
tomonidan  lavozimga  tayinlanadi  va  lavozimidan  ozod  qilinadi  hamda  xalq  deputatlari  shahar 
kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 
O`zbekiston  Respublikasining  «Mahalliy  davlat  hokimiyati  to`g`risida»gi  qonunda  xalq 
deputatlari  Kengashi  va  hokimning  faoliyatida  qonuniylikning  kafolatlari  belgilangan.  Ushbu 
qonunning  26-moddasiga  muvofiq,  xalq  deputatlari  viloyat,  tuman,  shahar  Kengashining  qarorlari 
Konstitutsiya va qonunlarga, Respublika Prezidentining farmonlari qarorlari va farmoyishlariga zid  
bo`lmasligi kerak. Aks holda ular O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan bekor qilinadi. 
Qonunchilikda  davlat  organlari  va  mansabdor  shaxslar  tomonidan  fuqarolarning  ariza  va 
xatlarini ko`rib chiqishning ma`lum tartibi belgilangan. O`zbekiston Respublikasida «Fuqarolarning 
murojaatlari to`g`risida»gi  qonunga binoan, hokimlar ariza va xatlar bo`yicha qilingan ishlarining 
hisobini  olib  boradi  va  hokimlarning  zimmasiga  ularni  to`g`ri  va  o`z  vaqtida  ko`rib  chiqilishini 
nazorat qilish yuklatilgan. 
Hokimlarning vakolat doirasiga quyidagilar kiradi: 
-  mamlakatimizda  va  xorijiy  mamlakatlarda  viloyat,  tuman  va  shaharning  rasmiy  vakili  sifatida 
ishlarni amalga oshirish; 
- boshqa hududlar bilan shartnoma va bitimlar tuzish; 
-  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  qonun  va  boshqa  huquqiy  hujjatlarini,  Vazirlar 
Mahkamasi va o`z hududidagi xalq deputatlari Kengashi qarorlarining bajarilishi ta`minlash; 
-  investitsiya,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanish  dasturlarini,  valyuta  jamg`armasi  loyihalarining 
bajarilishini,  madaniy-tarixiy  yodgorliklarni  asrashni,  tabiiy  va  kommunal  xo`jaligi  resurslaridan 

---

 
122 
kengrok  foydalanishi,  atrof-muhit  himoyasini,  inson  huquqlari  va  shaxs  erkinligini,  fuqarolar 
sog`lig`ini himoyalashni va o`z hududidagi boshqa vazifalarni hal qilishni ta`minlash;  
- tegishli hududda amaldagi qonun va qarorlarga zid bo`lgan barcha harakatlar korxona, tashkilot va 
jamiyatlar, birlashma, assotsiatsiya, shuningdek, quyi organlar tomonidan qabul qilingan hujjatlarni 
bekor qilish; 
-  tegishli  hududda  o`z  vakolati  doirasidan  kelib  chiqib,  barcha  yuridik    va  jismoniy  shaxslar 
bajarishi shart bo`lgan qarorlar qabul qilish; 
- ma`muriy hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo`nalishlarini ishlab chiqish, ularni 
tegishli xalq deputatlari Kengashi tasdig`iga taqdim etish; 
-  mahalliy  byudjet  kirim  va  chiqimlari  ko`rsatkichlariga  aniqlik  kiritish,  shuningdek  byudjetning 
bajarilishi yuzasidan hisobot tayyorlab Kengash sessiyasi tasdig`iga taqdim etish; 
-  o`z  muovinlarini,  tizim  bo`limlari  rahbarlarini  tayinlash  va  lavozimidan  ozod  qilish,  o`z  devoni 
tizimini tuzib, ularga rahbarlar tayinlash.