Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Adam (a:dam). Bu arabcha so‘z ьadamu shaklida yozilib, “birinchi paydo bo‘lgan kishi” (Odam ota) ma’nosini, ьadamu shaklida yozilsa, “kishi inson” ma’nosini anglatadi. Ushbu atama, avval, arab ti- liga, keyin fors tiliga, soʻngra islom dini orqali turkiy tillarga tarjima qilingan. Bu soʻz asl sanskrit tilida “inson” degan maʼnoni anglatuvchi adamas soʻzidan olingan boʻlib, turkiy tillarga “inson” emas, balki





¹ Weýisow B., Babaýewa G. Türkmen dili (praktikum). Aşgabat, 2010, 35-saxypa.
² Çöňňäýew Y. Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat, “Magaryf”, 1988, 33-saxypa.
³ Atanyýazow S. Türkmen diliniň sözköki (etimologik) sözlügi. Aşgabat, “Miras”, 2004, 246-saxypa.
⁴Berdiýew R., Kürenow S., Şamuratow K., Arazkulyýew S. Türkmen diliniň dialektleriniň oçerkleri. Aşgabat, 1970, 70-saxypa.
⁵ Atanyýazow S. Shu manba. 498-saxypa.
“erkak odam” ma‘nosida o‘tgan.” Hozir ham turkmanlar “odam” so‘zini, ko‘pincha, “erkak”, “t-aýal, ze- nan” yoki “t-aýal adam” so‘zlarini esa “ayol” ma’nosida qo‘llanmoqdalar.¹
Qalampir – turkiy tillarda, “galampyr” (turkman shevalari), qalampır (qozoq), qálámpir (uyg‘ur), qalempir (qoraqalpoq, qirgʻiz, noʻgʻay), qaranfil (turk), kanafer (bashg‘irt), kanáfer (tatar), qalampur, murch (o‘zbek), karanpil (gumuk) ko‘rinishidagi bu so‘z gwozdika daraxtning gulidan olingan bo‘lib, taomga yoqimli hid berish uchun qo‘llaniladigan narsani Osiyo turkiy xalqlarida qizil burch degan ma’no- ni anglatadi. Qalampir so‘zining o‘zagi “karanfol” bo‘lib, u arab tilidan fors va turk tillariga o‘tgan.²
Merjen – “dür”, “dengiz tubidan olingan kichik qimmatbaho tosh” ma’nosini anglatuvchi bu so‘z arabcha merjan so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, avval, fors, so‘ngra turk tillariga tarjima qilingan. Ma’nosi “dur”, “gavhar”.
Metjit (metji:t) – dindor musulmonlar ibodat qiladigan va sajda qiladigan joy nomi arabcha masjid (“ibodat joyi”) so‘zidan kelib chiqqan. U turkiy tillarga islom dini orqali kelgan.
Meydan (meyda:n) – arab tilidan olingan bu soʻz, dastlab, turkiy va boshqa tillarga uydan tashqari, makon, sahna maʼnosini bildiruvchi atama sifatida kiritilgan. So‘z ma’nosining kengayishi bilan keng tekisliklar va shahar maydonchalari nomi sifatida ishlatila boshlaydi.³
Anna ‒ adna, anda, arna, ayna (a:nna) arab tilidan olingan birinchi boʻgʻinida choʻziq a unlisi boʻlgan bu soʻzlar turkman tili va shevalarida haftaning 5-kunini, yaʼni, islom dini qabul qilingan mamla- katlarda dam olish va bayram kunini bildiradi. Bu kun shodlik kuni bo‘lgani uchun arablar bu kunni Yawm az-zine, ya’ni, “bezatish, zeb-ziynat, taqinchoqlar taqish, yangi kiyim kiyish kuni” deb atashgan. Foydalanishda bu nom sekin-asta qisqarib, az-zine, aznaga aylangan.
Baʼzi arab soʻzlaridagi z tovushi turkiy tillarda d tovushiga aylanganligi sababli turkmanlar azna (a:zna) soʻzini adna (a:dna) shaklida qoʻllashgan. Shuning uchun ham bu tilda A:dna, A:dnagul kabi shaxs ismlari ham ko‘pdir.
Shoir Matajining “Meňzär bagyň gülüne” (ýada «Teşnit») she’ridan quyidagi parchaga e’tibor be-

ring:

“Elip” – med, “dal” – astyn, “nuna” – howala, “Käbe” – otur, bolar “lamdan” soň läle, Mätäji diýr, ismi geler kemala,

Kätip ýazar galam alyp goluna.⁴
Agar she’rdagi arabcha harflarni birlashtirsak, Adnagul nomi “mukammallikka erishadi” (elip-A,

dal-D, Nun-N, Howala-ustun-qisqa A, kap-G, qisqa Ü, lam-L).
Garadashli shevasida a:dna so‘zi a:nda (A:ndagül, A:ndamyrat), sarik shevasida a:rna (A:rnagül, A:rnamyrat) tarzida qo‘llanadi. Turkman mumtoz adabiyotida (masalan, “Gorkut atada”) “anna” so‘zi ham xuddi shunday yoziladi. Juma (arab. jum‘a–“jemlenilýän, metjide üýşülýän gün”, “yig‘ilish, mas- jidda yig‘ilish kuni”) Anna so‘zi bilan sinonim sifatida ishlatiladi.⁵
Ayal (aya:l) – “t-çagaly zenan, bolali ayol” maʼnosini bildiruvchi arabcha soʻzning, asli, “aylil” soʻzining koʻpligi t-iýal (“çaga-çuga”) degan maʼnoni bildiradi. Keyinchalik, bu soʻzning bosh i harfi a ga oʻzgarib, “maşgala”, “ayal” maʼnosini bildira boshlagan.
Yusup Balasag‘unlining “Qutadg‘u-bilig” asarida “ayol” so‘zi “t–çaga-çuga, bola-chaqa” ma’nosi- da keladi:
Ogul-gyz esizi atadan kedin, Atamaz atasyn, anasyn adyn.
Bu ýaňlyg iýaldan kaçan bar wefa.
Tarjimasi:
Ogul-gyz erbedi atadan keýin, Ýatlamaz atasyn, enesiniň adyn. Beýle ogul-gyzdan haçan bar wepa.



¹ Shu manba. 22-saxypa.
² Berdiýew R., Kürenow S., Şamuratow K., Arazkulyýew S. Türkmen diliniň dialektleriniň oçerkleri. Aşgabat, 166- saxypa.
³ Atanyýazow S. Türkmen diliniň sözköki (etimologik) sözlügi. Aşgabat, “Miras”, 2004, 263-saxypa.
⁴ Mätäji A. Ýedigen kitaphanajygy. Aşgabat, 1991, 33-saxypa.
⁵ Atanyýazow S. Türkmen diliniň sözköki (etimologik) sözlügi. Aşgabat, “Miras”, 2004, 33-saxypa..

Qadimgi turklar ayol so‘zi o‘rniga xatin, uragut, tishi so‘zlarini ishlatgan. Balkarlar esa ayolni ti- shuruv (ayol urug‘i, ya’ni urug‘ni davom ettiruvchi tashuvchi) deb atashgan.¹
Turkman xalq madaniyatida katta o‘rin egallagan kejebe so‘zini tahlil qilaylik.
Kejebe – bu forscha soʻz bo‘lib, adabiy tilda qoʻllanilsa-da, Turkmanistonning gʻarbiy qismida ha- mon (köjöbe) ishlatiladi. So‘zning bu oxirgi shakli kejebe so‘zining kelib chiqishini o‘rganish uchun kat- ta ahamiyatga ega. Kejebe fors tilida käja: be, käja: ve, käjäbe va käjäve هواجک هباجک هبجک va هوجک kabi mavjud. Bu soʻzlarning uchinchisi turkmancha kejebe soʻziga oʻxshaydi. Kejebe so‘zining forscha im- losining to‘rt xil bo‘lishi bu iboraning asli forscha ibora bo‘lmaganligini ko‘rsatadi. Chunki uzoq vaqtdan buyon forsiy bo‘lmagan so‘zni bir-biridan ko‘chirgan xattotlar uning mohiyatini tushunmay, har safar uni fors tilining o‘z imlosiga moslashtirgan va natijada xatolarga yo‘l qo‘ygan.²
Turkman tilining lug‘atida kejebe so‘ziga quyidagicha izoh berilgan:

1. 
   Kelin olib ketilganda, ayniqsa, kelinni tuyaga mindirish uchun yog‘ochdan yasalgan to‘rt qirrali qurilma.
   
2. 
   Hala salynýan nagşyň bir görnüşi. Öňler “kejebe” gölüni hala salardyk.³
   
3. 
   Gilam naqshining bir turi (kejebäň garyşmak) ‒ biror narsaga jahli chiqmoq, qizib ketmoq. Bu soʻnggi qoʻshma so‘zda “kejeba” deb ataladi va ko‘chma ma’noda odam boshiga oʻxshatiladi. Kejeba boshqa turkiy tillar va shevalarda yoʻlovchi tashish uchun ishlatilgan boʻlsa-da, turkman tilida u faqat ke- lin uchun ishlatiladi.
   

Qadim zamonlardan beri kejebe yo tuyaga, yo ot aravaga o‘rnatilgan bo‘lib, o‘zining qutlug‘ kuni- da kelin “harakatlanuvchi taxt” ma’nosida “tagt-y rowa:nda” o‘tirgan podshohdek olomonga yuqoridan qaraydi. Demak, kejebani baland joyda maxsus qurilgan joy, chodir deb ham tushunish mumkin.
Qisqa qilib aytganda, dunyo tillarining barchasi tarixiy taraqqiyoti davomida o‘zga tillardan so‘z qabul qiladi. Bu esa tilning lug‘at tarkibining boyib borishiga olib keladi. Turkman tili ko‘p asrlar da- vomida qo‘shni tillar bilan munosabatda bo‘ldi. Ulardan ko‘p so‘zlarni turkman tili o‘z ichki qoidalariga ko‘ra, o‘z lug‘at xazinasiga qo‘shdi. Xuddi shu hodisani boshqa tillarda ham ko‘ramiz.
Demak, har bir tilning eng qadimgi so‘zlaridan ba’zilari, boshqa tillarda ham saqlanib qolganligini ko‘rish mumkin.