Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Ключевые слова: заимствованные слова, этимология, семантика, туркменский язык.
Key words: borrowed words, etymology, semantics, the Turkmen language.
Dunyodagi rivojlangan tillarning deyarli hammasida ozmi-ko‘pmi o‘zlashgan so‘zlar, iboralar uch- rashi, hatto ayrim tillarning aralashib ketganlik xususiyatlari, avvalo, tilshunoslarning, qolaversa, tilga e’tibori bo‘lgan har bir kishining ham diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Ayniqsa, chet til so‘zlarini qabul qiluv- chi til qonuniyatlariga tezda bo‘ysunishi, yotligi bilinmay xuddi ona tilinikiday moslashib ketaverishi kabi obyektiv omillar so‘z o‘zlashuvi masalasini tilshunoslikning eng dolzarb muammolaridan biriga aylantir- di.
Butun dunyo tillarida o‘zlashma so‘zlar bo‘lgani kabi, ular turkman tilida ham uchraydi. Turkman tilida chetdan o‘zlashgan so‘zlarni ko‘plab uchratish mumkin. Bu til ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyoti davo- mida lug‘at tarkibini o‘z ichki va tashqi manbalari hisobiga boyitib, takomillashtirib boradi. Bunday o‘sish natijasida yangi so‘zlar yasaladi, mavjud so‘z ma’nolari kengaytirildi, adabiy tilga xalq shevalari- dan turli davrlarda, ehtiyojga ko‘ra so‘zlar qabul qilindi. So‘zlarning bir tildan boshqa bir tilga kirishi va singishi, shunchaki oddiy jarayon emas, balki murakkab lingvistik va ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan bog‘liq qonuniyatdir.
Tildan tilga so‘z o‘zlashishi uchun, avvalo, real sharoit lozim. Bunday sharoit tillarning o‘zaro hamkorligi, ya’ni tillar orasidagi aloqalardir. Hozirgi turkman tili tarixan murakkab rivojlanish va shakl- lanish bosqichlarini boshidan kechirgan. Turkman tili urug‘ va qabila tili, xalq tili, milliy til va ijtimoiy millat tili davrlarida bir qator qardosh tillar, shuningdek, chet tillar bilan aloqada bo‘lgan. Fanda turli nar- sa, hodisalarni o‘rganish ularga berilgan nomni aniqlash, ma’nosini, ildizlarini aniqlashdan boshlanadi.
Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi Turkmaniston asrlar davomida ajdodlarimiz eron tillarida so‘zlashuvchi forslar, tojiklar, afg‘onlar, pushtunlar, kurdlar bilan yonma-yon yashagan. Bu xalqlarning bir xil tabiiy va iqtisodiy sharoitlarda birga yashashi, odatiy turmush tarzining bir xilligi, madaniy va di- niy qarashlaridagi umumiyliklari bu hududlarda turkman-fors ikki tilliligining paydo bo‘lishiga, lug‘aviy
tuzilmalarida lug‘aviy o‘xshashliklarning vujudga kelishiga olib keldi: serdar, zenan, gülzar, mert, mer- dan kabi unli tovushlar undoshligiga bo‘ysunmaydigan so‘zlarning aksariyati, aslida, forscha elementlar- dir.¹
Jumladan, fors tilidan turkman tiliga oʻtgan soʻzlarning aksariyati koʻp ma’noli soʻzlaridir. Bu koʻp maʼnoli soʻzlarning hammasi turkman tiliga oʻtmagan. Chunki so‘z bir tildan ikkinchi tilga o‘tganda, bu so‘zning ma’nosini qabul qiluvchi tilning ehtiyojiga va bu so‘zning yozma yoki og‘zaki nutq orqali o‘z- lashishiga bog‘liq.
Fors tilining fonetik qonuniyatlari turkman tilining fonetik qonuniyatlaridan farqli bo‘lgani uchun turkman tiliga o‘zlashgan so‘zlar turkman tilining fonetik qonunlariga ko‘ra, tovush o‘zgarishlariga uch- raydi.
Fors tilidagi “ei” va “ou” diftonglari boshqa tilga o‘tganda, ularning ikkinchi elementi “i;u” “y;w”
undoshiga o‘tadi. Masalan: Eiwan – eýwan.
Meimun – maýmyn. Meýi – mey.
Gouhar – göwher.²
Turkman tili lug‘at tarkibiga turli tillardan olingan so‘zlar hisobiga boyib bordi. Ko‘pchilik so‘zlar- ning o‘zlashishi O‘rta Osiyoga islom dinining kirib kelishi bilan bog‘liq. Shu bois tilimizga bu tillatdan bir nechta so‘zlar o‘zlashgan.
O‘rta asrlarda islom olamida fan va madaniyatning gullab-yashnashi rivojlanishi, arab tilining ja- hon tili sifatida tan olinishi arab so‘zlarining tilimizga ham kirib kelishiga sabab bo‘ldi.
Arab-fors tillaridan o‘zlashgan bir qancha so‘zlar, asosan, o‘z shakllarini saqlab qolgan:

1.