O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus termiz davlat universiteti boshlang‘ich talim kafedrasi Ro‘yxatga olindi «Tastiqlayman»

Ривоятларда ихчам сюжет, ва композиция. Воқелалар унча кўп бўлмайди. Унда икки-уч лавҳа 'олинали, сюжет ихчам, композицияси ҳам қатъий эмас. Улар кўпроқ у ё бу нарса ҳақида тасдиқ ё инкор характерида бўлиб, яхши ва ёмон хусусиятлар ҳақида сўз юритилади.

«Қадим замонда,-дейилади ушбу ривоятда,-бутун дунёни сув босиб кетаётган экан, ҳамма нарсани-уйларни, дарахтларни, катта- кичик ҳайвонларни сув тўғонаклаб олиб кетаверибди. Шунда бир қайиқни ҳазрати Сулаймон бошқарар экан, у киши ҳамма нарсалардан бир жуфтдан қайиққа солиб олибди. Бир эркак, бир аёл одамни қайиққа чиқарибди, йўлбарс, чўчқа, илон, чаёнларни солиб олибди. Улар узоқ вақт сувда қайиқ билан сузиб юрибди. Ниҳоят, бир қуриликка чиқиб тўхташибди. Ҳаммаси қайиқдан тушибди. Йўлбарс ерга тушиб, апчу деб акси урган экан, бурнидан иккита мушук отилиб чиқибди. Чўчқа ҳам акси урган экан, бурнидан иккита сичқон отилиб тушибди-да, югугрганича кўпга қўшилиб кетибди.
Қадим замонда шундай кароматли нарсалар бўлган экан. Шунинг билан яна ер юзида ҳаёт давом этибди. Ўшандан буён, одамлар сувнинг пири сифатида ҳазрати Сулаймонга сиғинишиб келаётган экан».
Бу ерда фуҳ пайғамбар билан боғлиқ ривоят бошқача тарзида талқин қилинган. Нуҳ пайғамбар образи ўрнига Сулаймон пайғамбар образи келтирилган. Дунёни сув босиши воқеаси ҳам бошқачароқ, яъни ер юзини тўлиқ сув босган тарзда эмас, балким маълум қисмини сув босиб кела бошлаган тарзда ифода этилган. Бу ривоятда ер юзида ҳаётнинг тугамаслиги., Уни сақлаб қолувчи кучлар топилиши тўғрисида саммимий ғоя илгари сурилган.
«Ҳаммамиз учун табаррук пайғамбаримиз мушукни ниҳоятда садоқатли ҳайвон деб тушунган. Шу туфайли ундан ўзининг марҳаматини ҳеч вақт дариғ тутмаган. Пайғамбаримиз моддий жиҳатдан юпун яшаган. Шундай бўлишига қарамасдан, кунларнинг бирида у кишининг тиззаларида мушук ухлаб қолади. У киши мушукнинг уйқусига озор бермаслик учун, чопонининг мушук ётган ўнгирини кесиб қолдириб туриб кетади. Мушукнинг пешонасида беш панжанинг изи бор. Пайғамбаримиз ҳар доим мушукнинг пешонасини силаган, мушукнинг пешонасида излар пайғамбаримизнинг бармоқ излари. Шунинг учун халқимизда гап бор: мушук бор уйда фаришта бўлади».
Бу ривоят пайғамбаримизнинг яхшиликлари мисолида мудойимлик, Жониворларга меҳр, камтарлик, уй ҳайвонларини парвариш қилиш, боқиш, озор етмазлик каби фазилатлар умумлашган. Бу ривоятнинг тарбиявий аҳамияти каттадир.
Масалан, шоғал (чиябўри) тафсилоти берилган ривоят қуйидагича:
«Қадим замонда бир аёл жиззиқ қовуриб ўтирган экан, эшикдан бир қаландар келибди ва унга: «Эй аёл, жиззиғингдан менга икки дона хайр қил», дебди.
Аёл жуда хасис экан. Қаландарни кўриши билан қовоқ- тумшуғи тушиб кетибди ва унинг сўзларини эшитгач:
-Йўқол, сенга берадиган жиззиғим йўқ,-дебди.
Шунда ҳалиги қаландар қаттиқ оғринибди ва «шу икки дона жиззиққа қизғаниб, мени ҳақарот қилган бўлсанг, -деб қўлини дуога очиб дебди:-Шу қозондаги жамики жизиғинг жизлан бўлиб учиб кетсин, ўзинг бўлсанг, шоғол бўлиб, дашту ўрмонларга чиқиб кет», дебди.
Аёл қозоннинг қопқоғини очиб қарайман деса, ҳамма жиззиқлар жизлан бўлиб учиб бораяпти. Буни кўрган аёл ҳайратга тушиб: «вий, вий, жизгим жизлан бўлди, вий, вий», деб икки қўли бошида шоғолга айланиб қолибди. Шундай қилиб, жизланлар изидан дашту биёбонларда югуриб юрган эмиш».
Ушбу ривоят қизғанчилик, хасисликни қоралайди. У шоғол (чйябўри)нинг пайдо бўлиши ҳақида ҳикоя қилар экан, Инсоннинг хасислиги уни одамгарчиликдан чиқариб, шундай майда ҳайвонга айлантириб қўяди деган ҳикматни илгари суради. Бунда тарбиявий аҳамият ниҳоятда каттадир.
Тошбақа тафсилотига оид ривоятда ҳам хасислик, алдамчилик, қарзга хиёнат билан боғлиқ воқеа ҳикоя қилинади. Бунда дуобанд туфайли ёмон ҳулқли киши тошбақага айланиб қолиши кўрсатилади. Унда ҳикоя қилинишича| қадим замонда икки қўшни бўлган. Қўшничиликда рўзғорга керакли нарсаларни олди-берди қилиб туришни тақозо этади. Худди шундай, бу икки қўшни аёл ҳам у-бу нарсаларини алмаштириб туришган. Улардан бири ниҳоятда саҳий. Қўли очиқ, қўшнисидан сўраган нарсасини аямас экан. Иккинчиси эса қурумсоқ фирибгарроқ бўлиб, олган нарсаларини ками билан қайтарар экан.
Бир куни ўша аёл қўшнисидан катта коса ун қарз олибди. Эртаси эса ўша қарзни кичкина косада қайтаради. Бундан ун эгаси оғриниб, сўз қотмоқчи бўлса, унга нотанти аёл бобиллаб берибди, унинг кам бергани етмагандай, қўшнисини ҳақорат қилибди.
Шунда ҳалиги қўшни аёл қўлини дўстга кўтариб шундай дебди:
-Катта коса устингга, кичкина коса остингга, мен минг марта рози, шу аёл тошбақага айлансин, омин, оллоҳу акбар!
Қурумсоқ аёлнинг бутун йиққан рўзғори қолиб кетибди, аёл эса бир-бир қадам ташлаб, тошбақа бўлиб чиқиб кетибди.
Кўринадики, дўстга, қўшнига хиёнаткорлик оқибати ёмон бўлишидан огоҳ этувчи бу ривоятнинг тарбиявий аҳамияти катта. У кишиларни ҳалолликка, омонатга ҳиёнат қилмасликка, қўшнилар билан дўстона муносабатда бўлишга ундайди.
Халқ орасидаги бошқа удумлар ҳақида ҳам шундай ривоятлар яратилган. Умуман, халқ орасида айрим қишлоқ, жой, дарё, чўл, саҳро номлари, донишмандлар ҳаётидан, расм-русумлар ва бошқалар ҳақида хилма-хил ривоятлар яратилган.
Масалан, халқимизда яхши дўстларнинг бир-бирига тўн кийдириш одати бйр. Бу одат ҳақида ҳам сурхондарёликлар тилида бир ривоят мавжуд. Унда айтилишича, қадим замонда бир чўл- биёбонда икки йўловчи учрашиб қолишибди. Улар роса чанқаган экан. Сув изламоқчи бўлишибди.
Шу тариқа улар навбатма-навбат сув излашибди ва муддаоларига етишибди. Шунда улардан бири донороқ чиқиб: «Сен бўлмасанг, мен ҳалок бўлардим, сен туфайли омон қолдим. Кел, шу вақтларни эслаб туриш учун, устимиздаги кийимларимизни бир- биримизга алмаштирайлик», дебди.
Улар шундай қилишибди, оға-ини тутинишибди. Сарпо кийдириш, тун ёпиш одати шундан келиб чиққан экан.
Бундай ривоятларнинг яратилиши ушбу удумлар ҳақида кишиларга, айниқса, ёшларга тўлиқроқ тасаввур берпш, ушбу удумларни муқаддас тутишга одатлантириш, уларнинг аҳамиятини ошириш ниятини қамрови ифода этади. Юқоридаги тун ёпиш одати ҳақидаги ривоят ҳам кишиларнинг оғир кунларда бир-бирларига ғамҳўру ҳамдаст, бир-бирига қувват ва куч бўлишга, ҳар қандай шароитда ҳам ақл билан иш кўришга, саҳоватли, самимий бўлишга даъват этади. Иккинчидан эса бундай халқ удумларини муқаддас тутиш, унга амал қилиш ва эъзбзлашга ундайди.
Айрим табулашган (тақиқланган) одатларимиз ҳам бор. Шулардан бири пичоқни қозонга қайрЙасликдир. Бу ҳақдаги ривоятда айтилишича, биби Фотиманинг Ҳасан-Ҳусан исмли ўғиллари зўр паҳловон бўлишган, уларни ҳеч ким ва ҳеч нарса куч 'билан енга олмаган. Шунда тўрт кўзли бир маҳлуқ келиб, қозонга пичоғини қайраб, Хасан-Ҳусанни ўлдирган экан.
Шу сабали пайғамбаримиз: «Кимки, менинг умматим бўлса, пичоқни қозонга қайрамасин», деган эканлар.
Нон ушоғининг қадри, айрим меваларни увол қилмаслик тўғрисида қанчадан-қанча ривоятлар яратилган. Шундай ривоятлардан бирида ҳикоя қилинишча, бир киши йўлда кетаётса, бир ҳавуч чигит тушиб ётган экан, парво қилмай, босиб ўтиб кетаверибди. Бир оздан кейин қайтса, ўша жойда бир ҳавуч олтин ётганмиш. Ҳалиги киши шошилиб, олтинларни ҳавучига олиб, тикилиб қарай бошлабди. Шунда олтинлар яна чигитга айланиб, ўша кишининг икки кўзи унинг устига оқиб тушибди.
Бу ривоят катта тарбиявий аҳамиятга эга. У чигитнинг оёқ остида ётиши увол деган ақидани кўнгилга, онгга сингдиради.
«Кўр кўзнинг очилиши» деган ривоятда оналик меҳри тараннум этилган. Унда ҳикоя қилинишича, қадим замонда бир оилада ёлғиз қиз бўлиб, у кўзи ожиз туғилган экан. Уни қанча табибларга кўрсатишибди, фойда бўлмабди. Охири ўткир табиблардан бири - «Қизингизнинг кўзи очилиши учун, боша киши кўзидан ажраши керак» дебди. Демак, қиз ёруғ дунёни кўриши учун, бошқа бир киши унга кўзини бериши даркор экан. Ота ўз қариндош-уруғларидан, дўстларидан мадад сўрабди, аммо ҳеч ким ёрдам бермабди. Бунга фақат онаси рози бўлибди.
Бу ривоят оналарнинг фарзанд учун, унинг соғлиғи ва безавол ўсиши, камлик кўрмаслиги учун ҳар нега тайёр туришидан баҳс юритади.
Бибифотима ҳаётидан олинган бир ривоғт ҳам ғоят ибратлидир. Унда аёл зотининг кундошликдан куйиши, изтироб чекиши кучли кечинма сифатида тасвир этилади. Унда айтилишича, биби Фотиманинг эри фарзандсизлик туфайли бошқага уйланмоқчи бўлибди. Биби Фотима буни оталарига айтибди.
-Рухсат берманг, қизим, куясиз,-дебди отаси.
-Майли, хотин олса-олсин, куймайман,-дебди Биби Фотима. Тўй бўлибди. Кечаси пайғамбаримиз келиннинг уйи билан ўз уйлари орасига чақир тиканак ташлаб қўйибдилар. Эрталаб қизларига: «Қалай, қизим, куймадингизми?» десалар, «Йўқ» деб жавоб берибди.
Биби Фотима. «Қани, оёғингизни кўрсатинг-чи?» дебди оталари. Қараса, қизларининг оёғига тиканак қадалиб ётганмиш. «ҳай-ҳай, қизим-а, куйганлигингизнинг белгиси шу тиканлардир», дебдилар. Шунда айтибдиларки^ «Кимки умматим бўлса, тиканак ботинкаси тагига мих бўлсин». Ботинка тагига мих қоқилиши шундан қолган экан.
Эртасига қизларига: «Қандайсиз?» дебдилар. «Куяяпман,
куйиб бораяпман» дебди қизлари. «Унда эрталаб бориб, ўзингизни ариқдаги сувга ташланг» деб маслаҳат берибдилар оталари.
Ариқдаги сувнинг эрталаб илиқлиги ва буғ кўтарилиб туриши шундан қолган экан.
«Бўлдими?» дебди оталари қизи ариққа тушиб қайтгач. «Йўқ» дебди Биби Фотима. «Унда теракни бориб қўчоқланг», дея маслаҳат берибдилар пайғамбаримиз. Ичи куйганидан қизи теракни қучоқлабди, қалтирашидан терак барглари ҳам титрабди.
Шамол бўлмаса-да, терак баргларининг титираб туриши шундан экан.
Бу ривоятда аёл қалбининг кундошлик туфайли изтироб чекиши шартли ишоралар орқали очилган.
Биби Фотиманинг эри, севиши, ҳар қанча ўзини танти тутгани билан, сиртдан билдирмаса-да, ичдан куйиши ўткир ифодасини топган. Бу шундай куйишки, бунга ариқдаги совуқ сув ҳам, лоқайд ўсиб турган терак ҳам дош беролмайди.
Юқорида аллаларнинг она ва бола ҳаётида қандай муҳим рол ўйнаши ҳақида тўхталган эдик. Алла боланинг оромини таъминлаши билан бир қаторда, алла айтувчини ҳам ҳаяжонга солади, унинг фаҳр-ифтихор, орзу-ҳавас туйғуларини кучайтиради. Шу билан бирга, унинг ўзининг ҳаёт, турмуш, тақдир билан боғлиқ қувонч- шодликлари, қалб изтиробларини ҳам жунбушга келтиради.
Халқ орасида алла ҳақида ҳам қизиқарли ривоятлар яшайди. Ангорлик Бибисора момодан ёзиб олганимиз «Она ўгити» ривояти ҳам шулар жумласидандир.
Унда айтилишича, ўтмишда бир ёлғиз аёл ўтган бўлиб, унинг ёлғиз қизи бор экан. Бўйи етиб, турмушга чиқармоқчи бўлса, ўз севгилиси борлигини айтибди. Лекин йигит узоқ овулдан экан.
Қизини узатаётиб, она қизига бахт-саодат тилабди ва фарзанд кўргач,алла айтмасликни насиҳат қилибди.
Қиз бахтли яшабди. Фарзанд кўрибди. Бир кеча болани тебратиб, шунча ҳаракат қилса-да, боласи овунмабди, ухламай йиғлаб хархаша қилаверибди. Нима қилишини билмай, ҳайрон бўлибди. Шунда онасининг нега алла айтма деганига тушунолмабди. Ва алла айтибди. Бола ухлўб қолибди. Алла қизнинг ўзини ҳам сеҳрлабди. Унинг ёдига онаси, уй-жойи, қариндош-уруғлари тушибди ва соғинч оловида ёнибди.
Демак, онанинг қизига қилган насиҳатида чуқур маъно яширинган, у: «Қизим бегона юртларда яшаб-ўсгин, лекин алла айтиб юрагингни эзмагин, ўксинмагин» демоқчи бўлган. Бу ривоят орқали алланинг нақадар катта кучга эга эканлигини англаб етамиз.
Шундай қилиб, халқ ривоятларни беҳуда яратмайди. Улар ватанпарварлик, инсонпарварлик, соф севги-муҳаббат, ахлоқий поклик, ёмонликлардан қочиш, ёвуз кучлар устидан эзгуликнинг тантана қилиши каби муҳим ғоявий мотивлар билан суғорилгандир. Буни сурхондарёлик бахшилар, эртак ва ривоят айтувчи кексалар тилидан ёзиб олганмиз материаллар ҳам тасдиқлайди.

3.