|
Савол ва топшириқлар:
1. Фолкломинг ўрганилиш тарихи деганда нимани тушансиз?
2. Фольклоршунослик мактабалрига қачон асос солинган?
3. Фолклошуносликдаги тарихий мактабнинг моҳиятини тушунтиринг.
4. Ўзбке фольклоршунослиги қандай мактабларга суяниб иш кўрган?
5. Бугунги кундаги етакчи илмий мактаблар.
3-Мауза. ЭПИК СЮЖЕТ ЭВОЛЮЦИЯСИ ВА ЛОКАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ
Режа:
1.Эртакчилик анъанасининг сўниш жараёни ва эпик сюжет.
2.Афсоналар хақида тушунча.
3.Ривоятларда ихчам сюжет, ва композиция.
4.Нақллар халқ оғзаки ижодиётида ўзига хос жанр.
5.Эртакларни фольклоршуносликда ўрганиш ва илмий тадқиқ этиш.
Адабиётлар:
Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О., Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди.
Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услубий ранг-баранглиги.
Юсуф Хос Хожиб «қутадуғу билик» Тошкент «юдузча» нашриёти-1990.
А. Навоий «Фарход ва Ширин» Тошкент ғофур Ғулом номидаги «Адабиёт ва санъат» нашриёти – 2002.
Ўзбек халқ эртаклари. «Адабиёт ва санъат» нашриёти Тошкент-1994.
Ўзбек халқ эртаклари I-II том. Бадиий адабиёт нашриёти Тошкент-1960-1963.
Эртакчилик анъанасининг сўниш жараёни ва эпик сюжет
Ўзбек халқ оғзаки ижодининг муҳим ва ўзига хос жанрлари бўлган афсона, ривоят, эртак ва ҳикоятларнинг тарбиявий аҳамияти юзасидан ўзбек фольклошунослиги ва ўзбек халқ педагогикаси тадқиқотчилари асарларида маълум мулоҳазалар юритилган. Уларни тўплаш, илмий ўрганиш ишлари анча йиллардан буён давом этиб келаётган бўлса-да, Сурхондарё вилояти ҳудудларидан уларни тўплаш ва ўрганиш орқада қолиб келган. Республиканинг бошқа ҳудудларига нисбатан бу ерлардаги маълумотлар ва материаллар деярли тўпланмаган.
Маълумки, бу жанрлар ўзига хос хусусиятларга эга. Маслалан, Афсона ўзбек халқ оғзаки ижодининг энг қадимги жанрларидан бири бўлиб, у ижтимоий ҳаёт билан боғлиқ бўлган воқеа ва ҳодисалар ҳаёлий уйдирмалар асосида ҳикоя қилади. Шунинг учун ҳам афсонада ижтимоий ҳаёт, кишиларнинг дунёқараши, урф- одатлари ва тарихий ҳодисалар ҳақида ихчам ахборот берилади.
Афсона атамаси форсча сўз бўлиб, фантастика, сеҳр-жоду ҳамда ҳаётий уйдирмалар асос бўлган насрий ҳикояларни билдиради.
«Афсоналарда эртаклардагига ўхшаш анъанавий бошлаш ва тугалланмалар учрамайди. Бу нарса фақат афсона айтиш билан шуғулланувчи профессионал ижодкорнинг йўқлиги билан изоҳланади. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, афсона кенг оммавий ижро этилувчи жанр ҳисобланади. Уни билган шахс ўзи истаган шаклда айтаверади»1-
Афсона матнида анъанавийлик йўқ бўлганидан, сюжет тузилиши ҳам мураккаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам айтувчининг маҳоратига мувофиқ ,унинг сюжети ўзгариб туради. Ундаги сюжет кўпинча композициядаги тугундан бошланади.
Афсоналарнинг мавзу доираси ҳам ниҳоятда ранг-барангдир. Улар пирлар, парилар, рух.лар, инсон, дунё, нарсаларнинг пайдо бўлиши, тақиқлаш (табу) сабаблари ва бошқалар юзасидан баҳс этади.
Ўзбек фолъклоршунослигида афсоналар 1. Соф мифологик афсоналар; 2. Тарихий воқеа ва ҳодисалар ҳақида тўқилган афсоналар деб шартли равишда икки гуруҳга ажратилади.2
Ривоятлар ҳам ўзбек оғзаки ижодида алоҳида ўрин тутувчи жанрлардан бўлиб, улар ҳаётий воқеаларни ҳаётий уйдирмалар асосида акс эттиради. Ривоятларда тарихий воқеалар, кишилар турмуши, географик жойларнинг пайдо бўлиши ёки вайрон этилиши билан боғлиқ ҳикоялар ифода этилади. Ўзбек фольклоршунослигида ривоятлар мавзу доирасига кўра тарихий ва топонимик ривоятларга ажратиб гуруҳланади.1,
Фольклоршуносликда халқ накллари ҳам шакл ва мазмунига кўра иккига-синкретик ва соф нақлларга бўлиб ўрганилади.3'
Маълумки, нақллар халқ оғзаки прозасининг мажозга асосланган мустақил жанри ҳисобланади. Улар ахлоқий-дидактик вазифа ўташлари билан оғзаки прозанинг бошқа жанрларидан алоҳида ажралиб туради. Энди ўларни, юқорида таъкидлаганимиздек, синкратик ва соф шаклларга ажратилишида муҳим асосларЧ^ мавжуд. Масалан, синкритик шакллар, асосан, эртак, афсона, ривоят, мақол ва маталлар билан ўзаро муносабатда, уларнинг бир-бирларига таъсири натижасида юзага келган. Соф шаклларда эса афсона, ривоят ва эртакларга хос анъанавий бошлама ва тугалланмалар деярлик учрамайди. Соф шакллар, асосан, ҳаётий воқеалар асосида яратилиб, уларда яхши ва ёмон хусусиятлар ўртасидаги зидлик умумлашма шаклида ифода топада.4
ЭРТАКЛАР халқ оғзаки ижодининг янада бошқачароқ, ўзига хос хусусиятларга эга бўлган жанрларидан ҳисобланади. У эса доимий оммавий жанрлардан ҳисобланади. Эртаклар Сурхондарёда кўпроқ матал атамаси билан юритилади.
Эртакларнинг ўзига хос хусусияти-воқеабандлиги. Бирор воқеани мукаммал ҳикоя тарзида баён қилишда кўзга ташланади. Эртаклар воқеликни хаёлий ва ҳаётий уйдирмалар воситасида, кишиларда бадиий завқ уйғотадиган шаклда акс эттириши билан характерланади.5
Қуйида Сурхон воҳаси ҳудудида яшовчи аҳоли тилидан ёзиб олганимиз ривоятлар, афсоналар, нақллар ва эртакларнинг мавзу доираси, ғоявий ва бадиий хусусиятлари ҳақида тўхталиб ўтамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
