O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus termiz davlat universiteti boshlang‘ich talim kafedrasi Ro‘yxatga olindi «Tastiqlayman»

2.2. ЎЗБЕК ХАЛҚ НАСРИНИНГ ўзРГАНИЛИШИ

Афсона - сеҳр - жоду, хаёлотга йўгиилган, аждодлардан авлод- ларга ўтиб келаётган оғзаки ҳикоя,ЪНомоддий маданий мерос (НММ) намуналаридан бири. Афсона ўзбек халқ оғзаки ижодининг энг қадимги жанрларидан бири боииб, инсоннинг дунё ва ўзини қур- шаб турган воқеликни ангîаш, тушунишга қаратилган тушунча ва тасаввурлари мужассамлашган воқеа ва ҳодисалар, бадиий тўқима асосида ҳикоя қилади. Шу-нинг учун ҳам афсонада ижтимоий ҳаёт, кишиламинг дунёқараши, урф-одатиари ва тарихий ҳодисалар ҳақида их- чам маиумот, ахборот берилади.

Афсоналар ҳақидаги маиумотлар машҳур тилшимос олим Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида «саг» сўзи орқали ифодаланган боииб, ҳикоя, қиссадеятаъриф берилган.
Афсона матнида анъанавийлик йўқ экан, воқеалар тузилиши ҳам мураккаб эмас. Шунинг учун айтувчининг маҳорати билан богииқ ҳо Ида воқеалар доимий равишда ўзгариб туради. Афсона сюжетлари мифологик ҳодисалар, географик жойлар номи билан богииқ ғаройиб во- қеаларданташкилтопган. Характерли томони шундаки, деярли барча афсоналарнинг сюжети бир ёки икки эпизоддан ташкил топади. Сюжет воқеалари эса кўпроқ тугундан бошланади. Бундай эпик тугунлар эса тингловчиларни кутилмаганда воқеалар ичига олиб киради.
Афсоналарда эртаклардагига ўхшаш анъанавий бошлама ва тугалламалар уcлирамайди. Бу нарса фақат афсона айтиш билан шуғулланувчи профессионал ижодкорнинг ё^қлиги билан изоҳланади. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, афсона кенг оммавий ижро этилувчи жанр ҳисобланади - уни билган шахс ўзи истаган шаклда ай- таверâди.
Афсоналарнинг тематикаси ранг-барангдир. Осмон, ер, сув пир- лари (муаккил)нинг ғаройиб ишлари, ёвузлик яратувчи руҳлар билан эзгулик яратувчи руҳлар ўртасидаги доимий тўқнашувлар, ер юзида одамнинг пайдо бўлиши, нарса ёки ҳодисаларга тааллуқли белгиларнинг пайдо боииш сабабли, табу (тақиқ) бииан богииқ ажойиб ва ғаройиб воқеалар афсоналар тематикасини ташкил этади.
Афсоналар воқеа ва ҳодисалами ғайритабиий тасвирлаши билан эртакларга ўхшаб кетади, бироқ сюжетнинг барқарор шаклга эга эмаслиги ва қисқалиги билан улардан ажралиб туради. Демак, афсоналар- да барқарор сюжет ва композиция йўқ. Бундай хусусият улар- нинг оммавий ижро шакли ҳамда ахборот бериш вазифасини ўтасби билан богииқ.
Дарҳақиқат, кўпгина афсоналардаги эпизодларда оташпарастлик динига алоқадор талқинлар ҳам учрайди. «Қаю-марс», «Одами Од»,
«Эр Хубби», «Анбар она», «Ҳазрати Хизр» каби мифологик афсоналар ибтидоий дунёқараш, у ёки бу сирли кўринган нарсани муқаддас- лаштириш, унга эътиқод қўйиш каби диний тасаwурлар замирида пай- до боиган.
Афсоналар ғоявий-тематик йўналишларига кўра, шартли ра- вишда соф мифологик афсоналар, тарихий воқеа ва ҳодисалар ҳақида тўқилган афсоналарга боиинади. Афсоналарни асосан осмон жисмлари билан богииқ самовий афсоналар, ўсимликлар олами, ҳайвонот олами. макон, замон ва инсоният тарихи билан богииқ катта беш гуруҳга боииш мумкин. ўзз навбатида бу гуруҳдаги афсоналар ҳам кичик
-кичик гуруҳларга боииши мумкин. ўззбек халқ афсоналари сира- сида тарихий воқеа ва ҳодисалар ҳақидаги афсоналар катта ўрин эгал- лайди. «Девқалъа», «Ширин қиз», «Калта минор», «лион бузган» каби- лар шундай афсоналардандир. Улар инсониятнинг беқиёс кучи ва гўзаллигини мадҳ этади.
«Бароқтом», «Шоҳсанам ва Ғариб», «Ҳазорасп», «Искандар ва Афросиёб» каби афсоналар эса тарихий жой ва тарихий шахслар номи билан богианган. Уларда воқелик фантастик ёииалишда ҳикоя қили- нади. Бу хилдаги афсоналар кўпроқ муайян ҳодиса, қабила ёки элат, географик жой - қалъа, мақбара, қўрғон, сарой, минора, дарё, ден- гиз, шаҳарлар билан богииқ боииб, уламинг юзага келиши ва вайрон боииш сабаблари, у ёки бу номнинг пайдо боииши тарихидан хабар беради. Шу жиҳатдан. «Ҳазорасп» афсонаси характерлидир.
Ривоят - оғзаки тарада айтиб берилувчи ҳикоя. Юзага келиши ва тарихий асослари жуда қадимий фольклор, НММ наму- наларидан бири, Ўтмишда боииб оиган тарихий ҳодиса ёки кеч- миш воқеани бадиий тўқима воситасида тасвирловчи, ҳажман қисқа. анъанавий шаклга эга боимаган асар.
Ривоятлар эртак ёхуд достон каби қатъий, анъанавий услубий шаклга эга боимайди. Шунинг учун ривоятларни махсус ижрочи эмас, истаган одам ҳикоя қилиб бериши мумкин. Одатда, ривоят- лар оддий бир ҳикояэҳи баёнидан бошланиб, огиздан-огизга ўтиш жараёнида эркин тарзда талқин қилинади ва худди шу нарса уламинг оғзаки ижодга хос боиган асосий хусусиятларидан бири-вариантлили- гини таъминлайди.
Афсона ва ривоятда тарихий воқелик фантастика либосида боиади. Улар ўз шаклига кўра сеҳрли эртакларга яқин туради. Ривоят би- лан афсона ўхшаш боиса ҳам ўзаро фарқларга эгадир. Ривоят- ларда афсонага нисбатан тарихийлик устун туради. Аксинча, афсо-налар ривоятларга нисбатан фантастик бўёқ ва диний элементларга бой боиади. Тўмарис ва Широқ ҳақидаги ривоят бунга раисол б о иа олади.
Ривоятлар ғоявий ва мавзу коиам и жиҳатдан ранг-барангдир. Ривоятлар, одатда, ихчам сюжетга эга боииб, икки, уч эпизоддан иборат воқеликдан ташкил топади ва қатъий композицияга эга эмас. Шунинг учун сюжет воқеалари, кўпинча, гўё тугалланмаган- дек, давоми бордек сезилади ва тингловчига катта асардан узиб олин- ган бир лавҳа сингари туюлади.
Ривоятларда тарихий воқеа ва шахслар билан богииқ боиган во- қеалар, кишилар ҳаёти, географик макон - тоғ, денгиз, кои, саҳро, шаҳар, қишлоқ, қалъа, сарой ва ҳоказоларнинг пайдо боииши ёхуд таназзулга юз тутиши ҳақида ҳикоя қилинади. Бинобарин, ривоятлар у ёки бу воқеа ҳақида хабар бериши ва уни тасдиқлаш вазифасини оиайди. Ривоятларда миллийлик ва умуминсонийлик улугианиб, инсон- парварлик, эзгулик, яхшилик тушунчалари ваҳшийлик, ёвузлик ва ёмон иллатларга қарама-қарши қўйилади.
Ривоятлар тематикасига кўра тарихий ва топонимик ривоятга боиинади.
Тарихий ривоятлар бирор шахс фаолияти ёки халқ қаҳрамон- лари билан богииқ боиган воқеаларни акс эттириб, ахлоқ ва одобнинг идеал нормаларини ташвиқ этади. То£марис, Широқ, Алишер Навоий, Улуғбек, Ибн Сино, Беруний сингари тарихий шахслар ҳақида яратил- ган ривоятлар шулар жумласидандир.
Тарихий ривоятларни у ёки бу тарихий шахс ёки воқеалар гувоҳи боиганларнинг, кўрган-билганларнинг эсдаликлари асосида юзага келган, дейиш мумкин. Бу нарса ривоят жанрининг ўзига хос ху- сусиятини белгилайди. Баъзи тарихий ривоятларда эса фактик воқеалар- дан асар ҳам қолмай, фақат шахс номигина сақланиб қолиши ҳам мумкин. Баъзан эса тарихий шахс сайёр сюжетлар қолипида ҳикоя қилинади. Шунга қарамай тарихий шахсларнинг иштирок этиши, сюжет- да бадиий тўқиманинг мавжудлигига қараб, бундай асарларни тарихий ривояí дейиш мумкин бўлади.
Топонимик ривоятларда шаҳар, қишлоқ, қўрғон, сарой, мақбара-
лар номи ҳамда уларнинг юзага келиш сабаблари билан богииқ воқеа- лар ҳикоя қилинади. Топонимик ривоятлар хотимасида, одатда, ушбу ҳикоядан мақсад таъкидланади ва муайян факт изоҳланади (мас,
«Тўрабек хоним мақбараси», «Анда жон қилди», «Одинажоним»,
«Қўнғирот» ва б.).
Ривоятлар оғзаки ижод намунаси боигани учун, бизгача асо- сан оғзаки ҳамда қисман ёзма шаклда етиб келган. Гередотнинг
«Тарих», Восифийнинг «Бадоеъ ул вақоеъ», Хондамиминг «Ма- корим ул-ахлоқ» ва бошқа асарларда ривоятламинг қадимий наму- налари келтирилган. ўззбекистонда жуда кўп ривоятлар ёзиб олинган ва улар халқ тарихи ҳамда маданий-эстетик қарашларини ўрганишда муҳим манба боииб хизмат қилади. ўззбек халқ ривоятларининг ёзиб олинган кўплаб намуналари бугунги кунга қадар фольклор ада- биётлар архивида сақаланди.
Эртак- ўзбек халқ оғзаки ижодининг энг қадимий ва энг омма- вий жанрларидан бири. Фантастик хаёлот ҳамда бадиий тўқималар асосига қурилиб, дидактик ғоя ташувчи оғзаки ҳикоялар эртак деб аталади. НММ намунаси бўлган эртакларда халқнинг дунёқараши, миллий характери, турмуш тарзи, тафаккур олами маЪИум даражада ўз ифодасини топади. Эртакларнинг пайдо бўлишида қадимий мифлар, урф- одат ва маросимлар рауҳум ўрин тутади. Эртак атамаси Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида «этук» шаклида кела- ди ва бирор воқеани оғзаки ҳикоя қилиш маъносини билдиради. Фольклор- шимосликда эртак атамаси қабул этилган бўлса-да, ўззбекистоннинг турли ҳудудларда матал, ушук, варсақи, чўпчак номлари ҳам учрайди.
Эртакларда бирор бир воқеа мукаммал ҳикоя тарзида баён қили- нади, воқелик хаёлий ва ҳаётий уйдирмаиар воситасида кишиларда ба- диий завқ уйғотади.
Эртаклар тарихий тараққиёт жараёнида турлича ўзгаришларга учраб, бизга қадар етиб келган. Шу сабабдан кўпгина эртакларнинг ғоявий йўналиши, композицияси, қаҳрамонламинг вазифалари ўзгариб, янги-янги вариант ва версиялари юзага келган. Эртак- лардаги вариантламинг вужудга келиши, эртак айтилганда ижрочининг ижодий қобилияти, дунёқараши, воқеликни акс эттира олиш иқтидори, эр- такчилик анъаналарини қай даражада билиши, тажрибаси, руҳий ҳолатлари билан боғлиқ ҳолда амалга ошади.
Эртак асосида ётган бадиий тўқиманинг давр эътибори билан таш- кил топган вақти ва ўмини, унинг реал ҳақиқатга бўлган муносабати ва асосий функцияси, бадиий акс эттириш принципларига кўра:) ҳайвон- лар ҳақидаги эртаклар («Тулки ва лайлак» каби), б) сеҳрли эртаклар («Кенжа ботир», «Муқбилтошотар» ва ҳ.), в) маиший («Давлатмир- зо», «Аёз» ва ҳ.) эртакларга бўлинади.
Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар шакл ва мазмунига кўра икки турга бўлинади: соф ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар ва мажозий эр- таклар.
Соф ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар нисбатан қадимийдир. Ҳайвон- персонажлар ҳаракати ва муносабати қадимий дунёқараш билан боғланган.
Мажозий эртаклар ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар заминида вужудга келиб, танқидий вазифани адо этишга бўйсундирилди. Бир вақтлар то- тем саналган ҳайвонлар ижтимоий-сиёсий мазмунни акс эттирувчи кўчма маънодаги персонажларга айланади. Бундай эртакламинг ғоявий мазмуни ва образлар талқинида мажоз асосий оиинда туради. Мажозий эртакламинг педагогик аҳамияти катта.
ўззбек халқ эртаклари орасида сеҳрли эртаклар алоҳида туркумни ташкил этади. Сеҳрли эртакламинг юзага келиши қадимий тарихга эга боииб, уларнинг илдизи ибтидоий жамиятга богианади.
Сеҳрли эртакларда персонажлар, воқеа ва ҳодисалар одатдан ташқа- ри, ғайритабиий ҳолда тасвирланади. Сеҳрли эртаклардаги ҳар бир эпизод қаҳрамониарнинг хатти-ҳаракатлари, сеҳр, жоду, мўъжиза, хаёлий об- разлар билан богианади.
Сеҳрли эртакларда у ёки бу тотем ҳайвон асосий персонаж боииб, бош қаҳрамон ёрдамчиси сифатида ҳал қилувчи ролни ўйнайди.
Сеҳрли эртаклар поэтикасида тилсим алоҳида ўрин тутади. Тилсим ва тил- симли ҳодисалар таъсирчанликни орттириб, эртакларга хос табиат яратади, воқеа ва ҳодисалар мазмунини очади, қаҳрамон руҳини белгилайди. Тилсим сюжетнинг асосий безаги, эртак поэтикасининг таркибий қисми- дир. Чунки сеҳр-жоду ва тилсим воситалари эртак сюжетини ҳаракатга келтиради, қаҳрамонлар характерини белгилайди.
Маиший эртакламинг тематикаси, ғоявий мазмуни сеҳрли эр- таклардан фарқ қилади. Ақлни синаш, вафодорлик, жанговарлик, ои- лавий тортишувлар, айёрлик ва тентакликни танқид қилиш бу хилдаги эртакламинг асосий тематикасини ташкил этади. Шунинг учун уларда ижтимоий тенгсизлик, адолатсизлик, зулм ва зўрлик қораланиб, эзгулик ва ҳақиқат улугианади. Эртак қаҳрамонлари - ҳаёт- нинг фаол кишилари, улар ажойиб ва ғаройиб ёрдамчиларсиз иш кўрадилар, ақл кучи, тадбиркорлик, чидам, жасорат, ирода кучи, дўстга вафодорлик, садоқат, адолатсизликка нисбатан муросасизлик уларнинг асосий сифатларидир. Маиший эртакларда воқеалар ҳаракати нисбатан ҳаётий. Эртак сюжетини асосан социал-маиший мотивлар ташкил қилади.
Эртаклар ўзига хос композицияга эга боииб, кириш қисми - бошлама, воқеалар ривожи, тугалланмалардан ташкил топади.
Қириш қисми - бошлама тингловчи диққатини жамлаб, уни эртак эшитишга ҳозирлайди. Эртакнинг анъанавий бошламаси воқеанинг қайси вақтда бўлиб ўтганини аниқ билдирмайди, уни умумий тарзда ифодалайди. Маиший эртакларда бошлама ниҳоятда ихчам ва соддал Бунда ҳам воқеликнинг бўлиб ўтган вақти ноаниқ боиса ҳам, бироқ сирлилик сезилмайди, ҳаётийлик ҳукмрон бўлади. Воқеа боииб ўтган жой ва қаҳрамон номи аниқ ҳамда то ииқ берилади.
Тугалланма-эртакнинг якуний қисмини ифодалайди. Сеҳрли эртак- ларда тугалланма доимо тўй-томоша тасвири билан якун топади. Маиший эртакларда эса, у воқеалар синтезидан келиб чиққан хулоса боииб, социал руҳ ҳамда таиимий мазмунни англатади.
Эртак айтиб берувчига эртакчи дейилади. Ҳар бир эртакчи айтиб бераётган эртакларининг характери ва ҳикоя қилиб бериш услубига кўра бир-биридан фарқланади. Айрим эртакчилар ҳаввонлар ҳақидаги, айримлари сеҳрли, баъзилари эса маиший мазмундаги эртаклами айтиш боийча донг таратганлар.
Эртакчилар: ижодкор ва ижрочи эртакчиларга боиинади. Ижодкор эр- такчи ўзи эшитган эртакка ижодий ёндошади, анъанани бузмаган ҳолда, эртак воқелигига янгиликлар қўшади, унинг таъсир кучини оширади. ўзз билим даражаси ва маҳорати ҳамда тингловчи талабидан келиб чиқиб, эртак воқеларига ўзгартиришлар киритади. Ижрочи эртакчи эса ўзи қандай эшитган боиса, айнан шундай такрорлайди, матнга ижодий ёндошмайди.
Эртакламинг асрлар оша яшаб қолишида, аждодлардан авлодларга етиб келишида маҳоратли, яъни профессионал эртакчиламинг хизмат- лари алоҳида аҳамиятга эга. Ҳамробиби Умарали қизи, Ҳасан Худой- берди ўғли, Ҳайдар Бойча ўғли, Нурали Нурмат ўгии, Ҳусанбой Расулов, Абдуғофур Шукуров каби машҳур эртакчилар ўз даврида машҳур боиган ва улардан кўплаб эртак намуналари ёзиб олинган. Бугунги кунга қадар кўплаб эртак намуналари турли номлар остида чоп этиб келинмоқда.
Миллий ва умуминсоний ғояларни ўзида мужассам этган эртак- Жарнинг таълимий ҳамда тарбиявий аҳамияти жуда катта.