O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`limvazirligi

Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi 
Keksayish davriga 61 (56)—74 yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu davrdagi kishilar xilma-xil 
xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshka yosh davrlardagilardan ajralib turadi. Mazkur 
yoshdagilarni shartli ravishda ikkita katta guruxga ajratish mumkin: a) mutlako iste'foga chikkan, 
ijtimoiy faol bulmagan erkak va ayollar; b) nafakaxur erkak va ayollar, lekin ijtimoiy xayotning u yoki 
bu jabxalarida faoliyat kursatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar. Ularning xis-tuytulari 
yashash tarziga muvofik namoyon buladi. Ularning xis-tuygulari vujudga kelishi jixatdan ikki xildir: 1) 
barkaror kayfiyat, xrtirjamliktuygusiga ega bulgan, uz kadr-kimmatini sakdayotgan, nufuz talab erkak 
va ayollar; b) kayfiyati barkaror, osoyishta xulk-atvorli, oila muxitining sardoriga aylangan, tabiat va 
jamiyat guzalliklaridan baxramand bulayotgan, ijtimoiy faoliyatdan kariyb uzokdashgan, karilik gashtini 
surayotgan kishilar. Ularning bir guruxi moddiy boylikni ma'naviyat bilan kushib olib borishga 
intilsalar, boitkalari tuplangan moddiy boylik bilan kanoat xosil kiluvchilar, Kolgan umrini xotirjam, 
zaxmat chekmay ugkazishga axdu paymon Kilgan erkak va ayollardan iboratdir. Mazkur yoshda yuzaga 
keladigan inkiroz xam mana shu ikkala omilning maxsuli xisoblanadi. 
Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning xam uzgarishiga olib 
keladi. Ruxiy keksayish alomatlari ayollarda ertarok paydo buladi. Erkak va ayollar urta-sidagi farkdar 
borgan sari yakkol kuzga tashlana boshlaydi. Bu farkdar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, 
tafakkur), axlokdacha (farosatlilik, xushyorlik, xozirjavoblik, topkirlik) va akd-zakovat (akd, bilim, 
ijtimoiy tajriba, maxorat, ijodiy faoliyat, barkaror malaka) kabi ruxiy xolatlarda uz aksini topadi. 
Ayollarning zaifa deb nomlanishi xam bejiz emas, chunki jismoniy zaiflikdan tashkari boshka ruxiy 
kechinmalarda xam bekarorlik sezilib turadi (kuz yoshi kuvonchdan bulsa — irodaning zaifligini 
kursatadi, FaM-rycca, o`qinish, tugyon sababli bulsa xis-tuyguni boshkarish imkoniyati yo`qdigini 
kursatadi). Ayollarning tabiiy azobdan (tugish, bola tarbiyasi) tashkari xizmat, oila tashvishi, yumushi, 
mexr-muxabbatga otashligi, nozik kalbi tashki kuzgatuv-chilarga tez javob beruvchanligi jixatdan 
ertarok karishga olib keladi (asab sistemasining buzilishi, irodaviy zurikish, akdiy tanglik xolatlari). 
Psixologlar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruxiy dunyosini urganish buyicha tadkikot 
ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevcho`q mazkur yoshdagi odamlarning ijtimoiy faoliyatda 
katnashishi xususiyatini tekshirib, 65 yoshlilarning 24,1 foizi, 70 yoshlilarning 17,4 foizi, 75 
yoshlilarning 7,7 foizi ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini anikdagan. Oliy maktab muallimlarining 

---

54 
ilmiy maxsuldorligi dinamikasini tadkik kilgan M.D.Aleksandrova matematika, fizika, biologiya, 
psixologiya va boshka soxalarning vakillari urtasida keksayishning birinchi boskichida (61—66 
yoshlarda) bir oz fark mavjud bulsa-da, uning ikkinchi boskichida (67—72 yoshlarda) usha tafovut xam 
yo`qolib borishini ta'kidlaydi. L.I.Zaxarova esa keksayish davridagi erkak va ayollarning oliy nerv 
faoliyatini tekshirib, ularda ranglarni kurish maydonining chegarasi uchun kuyidagilar muxim rol 
uynashini o`qtiradi: 1) kurish yullari analizatori chekka kismlarining xrlati; 2) markaziy nerv 
sistemasining umumiy faolligi; 3) insonning yoshi; 4) kurish analizatorining faoliyat kursatish sharoiti; 
5) insonning jinsi.Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda akdni ulchash uchun 1939 yilda maxsus 
test ishlab chikkan va "Katta kishilar akdini ulchash va baxrlash" nomli kitobida test utkazish usuliyatini 
batafsil bayon kilgan. 
D.Veksler tavsiya kilgan formulaga binoan xar kanday yoshdagi shaxsning akdiy kamolot 
darajasini mazkur yoshga munosib tarzda ishlab chiksa buladi. Buning uchun muallif akd koeffitsiyenti 
atamasidan foydalanadi: 
JqMg`00. KJJ 
D.Veksler shkalasi buyicha AD — shaxsning akdiy kursatkichini, KD (keksayish darajasi) esa 
kalendar yoshini anglatib keladi. 
"Veksler batareyasi" 11 ta subtestdan iborat bulib, ulardan 7 tasi verbal (suzlardan tuzylgan), 4 
tasi noverbal (alomatlardan iborat)dir. Barcha kursatkichlar buyicha eng yo`qori natijaga 15—25 
yoshlilar, boshka ma'lumotlarga kura 26—29 yoshlilar erishadilar; keyin 40—45 dan asta-sekin 
pasayish boshlanadi; 60— 65 yoshlarda bu kursatkich yanada kuyiga tushadi. 
D.Veksler keskin uzgaruvchan va kam uzgaruvchan yosh davri funktsiyalariga aloxida e'tibor 
beradi. Birinchisiga kiska muddatli xotira, uxshashlik, simvollar, Kose kubchalari; ikkinchisiga — lugat 
boyligi, umumiy ma'lumotlilik, rayem tuzish (tartibga keltirish ma'nosida), tugallanmagan rasmlarni 
idrok kilish kiradi. Mazkur variatsiyalardan foydalanib, eksperimental psixologiyaga yangi kursatkich 
kiritishni taklif kiladi, uni deterioratsiya koeffitsiyenti deb ataydi (deterioratsiya — yomonlashuv, 
buzilish, demakdir):bu yerda BK{ — barkaror kursatkich, BK2 — bekaror kursatkichni bildiradi. 
Yosh odamlarda mazkur koeffitsiyent 5 foizdan oshmaydi, keksalarda esa 20 foizga 
yakinlashadi. Kurinib turibdiki, yosh ulgayishi bilan nomutanosiblik darajasi usib boradi. 
D.Veksler testi tugrisida xar xil tankidiy muloxazalar mavjud bulsa-da, lekin muallifning 
yoshlarga tatbik, kilgan testi ularning akdiy tayyorgarligi darajasini, o`qishga o`quvliligini bildirsa, 
keksalarda u xayotiy tajribalarga asoslangan donishmandlikni anglatadi, degan fikr tugridir. 
Keksalik davridagi shaxsning psixologik xususiyatlari 
Keksalik davriga 75—90 yoshdagi erkak va ayollar (buva va buvilar) kiradi va bunday 
odamlarning boshka yosh davrlaridagi odamlardan keskin farkdanadigan xususiyatlari yakkol kuzga 
tashlanadi. Keksalarni jismoniy va akdiy faollikka moyil xamda passiv turmush tarziga kunikkan 
kariyalar guruxlariga ajratish mumkin. Ijtimoiy faollik faxriylar jamoasida, kasbiy jamoalar faoliyatida 
katnashishda uz ifodasini topadi. 
Keksalik davrida foniy dunyodan umidsizlik tuygusi paydo buladi va bu xrl faollikni, istikbol 
rejalarini tuzishga intilishni susaytiradi. Lekin "Uhlimni uylantirsam, dunyodan armonim yo`q" 
kabilidagi muloxazalar doimiy odatga aylanib Kolgan. Keksalikning ikkinchi muxim xususiyati 
betoblikda vasiyat kilish, karindosh-uruglardan rozi-rizolik tilashidir. Jismoniy xarakat imkoniyatiga ega 
bulgan kariyalar mexnat kilishga intiladilar, birok uning maxsulidan kungillari sira tulmaydi. Ular 
tarixiy vokealarni tirik guvoh sifatida batafsil bayon kilib beradilar. Nutkdagi juz'iy kamchiliklarni 
xisobga olmaganda (ayrim mantikiy boglanishdagi no`qson, talaffuzning buzilishi) keng kulamdagi 
axborotlarni uzgalarga uzatish imkoniyatiga ega.Biologik karish psixik jarayonlar, xrlatlar, xususiyatlar 
va xatti-xarakatlarda keskin uzgarishlarni vujudga keltiradi. Aksariyat sezgi organlari zaiflashadi, asab 
sistemasi kucheizlanadi, ma'lumotlarni kabul kilish (xotira) va ularni kayta ishlash, moxiyatini anglash 
(tafakkur), u yoki bu xrlatlarga nigoxini tuplash va unda muayyan muddat tutib turish (dikkat) 
kiyinlashadi... Irodaning kucheizlanishi ogrik sezgilariga nisbatan bardoshlilik tuygusini yemira 
boshlaydi. Natijada tashki ta'sirni kabul kilihda dikkatni saralash xususiyati uz axamiyatini yo`qrtib bori 
hi sababli k;ari odam bola tabiatli arazchan, kungli bush, xissiyotga beriluvchan xarakterli bulib koladi. 
Shuning uchun ular bilan mulokrtga kirishishda mazkur shaxsning sifatlarini xisobga olish maksadga 
muvofikdir. Xotiraning zaiflashuvi kariyalarda xayolparastlik illatini keltirib chikaradi, kupincha esda 
olib Kolish, esda sakdash va esga tushirish urtasida kupgina sabablarga kura nomutanosiblik tugiladi, 
natijada unutish jarayoni kuchayadi. Dikkatni muayyan ob'yektgatuplay olmaslik okibatida biron 
faoliyat turi ustida uzok mashgul bula olmaslik vujudga keladi. Narsa va jismlarni notugri idrok kilish, 

---

55 
ya'ni illyuziyalar kuprok urin egallaydi. Monokulyar va binokulyar kurishda xilma-xillik yuzaga keladi. 
Xarakter xislatlarida chekinish, xadiksirash, ishonchsizlik xislari yetakchi rol uynay boshlaydi. 
Psixologlardan I.Baylash va D.Zabek keksalarda xotira, idrok, mantikiy tafakkur, eruditsiya, 
nutk sur'ati kabilarni tadkik Kilib, ular urtasidagi korrelyatsion boglanishni (xotira — 0,20, idrok — 
0,28, mantikiy tafakkur — 0,37, eruditsiya — 0,33, nutk tezligi — 0,40 ligini) anikdaganlar. Amerikalik 
psixologlar Frend va Zabek keksalik davrida tafakkurning tankidiyligini urganishda dedo`qtsiya va 
sillogizmlardan foydalanib, keksalikda tafakkurning ob'yekta torayishi va keskin rad kilish kuchayishini 
anikdaganlar. D.Bromley kariyalarda ijodiy tafakkurning pasa-yishi, uta kiyinchilik bilan yangi 
sharoitga moslashuvini va dog-matazmga asoslanishini topgan.B.A.Grekov suz assotsiatsiyasi metodi 
asosida keksalarda xotira jarayonining xususiyatini tekshirgan. Uning ma'lumotlarini kuyidagicha 
ifodalash mumkin: 
70—80 yoshlardagi keksalikda xotira (ayniksa mexanik esda olib krlish) zaiflashadi; 
70—89 yoshlarda mantikiy-ma'noli xotirada mikdorning axamiyata sakdanadi; 
obrazli xotira zaiflashadi; 
70—89 yoshlarda xotiraning barkarorlik negizida ma'noning ichki alokasi yotadi; 
uzok muddatli xotira kuchsizlanadi; 
90 yoshda nuhningichki boglanishi buziladi; 
xotiraning obrazli, xissiy turlari nutkning tuzilishiga buysunmay koladi. 
Psixologiyada kariyalarda akdiy faollikni urganishda korrek-tsion sinov va Krepilin sinovidan 
foydalaniladi. Kamolotning umumiy modeli U.Shayening uch omilli variantlari yordamida 
yaratiladi.Xozirgi zamon psixologiya fanida keksalikni uchta tomondan: ontogenez psixologiyasi, 
psixogerontologiya va tibbiyot psixologiyasi yunalishlarida urganish zarur ma'lumotlar tushtash 
imkoniyatini bermokda.Soglom kariyalarda donishmandlik umrning oxirgi nafasiga Kadar sakdanishi 
tajribalarda kayd kilindi. Psixopatologik Xolatlar barcha kariyalar uchun majburiy boskich emasligi xam 
tasdikdangan.Keksalik davrida, umuman ayollar bilan erkaklar urtasidagi donishmandlikda fark mavjud 
bulsa xam, lekin kariyalar orasidagi donishmandlik, donolik xislatlari xam ikkala jinsga xosdir. Shuning 
uchun ikkala jins urtasida biologik karishda tafovut mavjud bulsa-da, lekin ruxiy jixatdan zaiflashuv 
jarayonida uzaro yakinlik xo`qm suradi.Psixogerontologiyada yo`qsak ijodiy faoliyatning uziga xos 
kurinishlarini tadkik kilish rassomlar, yozuvchilar va basta-korlarning ijodini, xo`qo`qshunoslarniig 
krbiliyati va maxrratini, xisobchilarning kasbiy malakalarini urganish yunalishlarida amalga 
oshirilgan.G. Leman uz tadkikotlarida turli soxalardagi mutaxassislar faoliyatini taxdil kilib, ularning 
uziga xos xususiyatlarini atroflicha ifodalagan. Masalan, frantsuz rassomi Klod Mone 50 yoshdan 86 
yoshigacha ijodiy kuvvatini sira bushashtirmay, sermaxsul mexnat kilgan. Uning ijodida xech kanday 
tushkunlik ruy bermagan. Ijodiy maxsuldorlik evolyutsiyasi Titsian, L.Kronah O.Tian, Mikelanjelo kabi 
unlab ijodkorlarga xosdir.G.Leman uz tadkikotlarida ijodiy faollikning uziga xos kurinishlarini 
yozuvchi misolida urgangan. Muallif xind yozuvchisi R.Tagorning ijodiyotini taxdil kilib, uning ijod 
cho`qkisi 69 yoshda bulganini anikdagan (yozuvchilar ijodiyot cho`qkisi 34 yoshda, 43 yoshda xam 
uchraydi). R.Tagorning 25 yoshida yozgan "Kelin" she'ri bilan 78 yoshida yozgan "Sarob" asari 
urtasidagi uxshashlik va ustunlik cho`qur ifodalangan.GLeman bastakor I.S.Bax (1685-1750) ijodiyotini 
tekshirib, uning durdona asarlari keksalikda yaratilganini anikdagan. GLeman uz tajribalarida 
xo`qo`qlgunoslik, xisobchilik kasblaridash shaxslarni urganib, ular ijodiyotining muxim jixatlarini ochib 
bergan.ARLuriya xotiraning uziga xos xususiyatini jurnalist misolida urganib, keksa kishilar psixikasi 
buyicha ilmiy-amaliy axamiyatga ega bulgan ma'lumotlar tuplagan. Keksalik yoshidagi chol va 
kampirlarda uz shaxsiyatiga yangicha munosabatlar paydo buladi. Kupincha ular uzlarini kamroq 
bezovta k^lishta, jismoniy kuch-kuvvatni ayashga, extiyotkorlik bilan xarakat k,ilishga odatlanadilar, 
organizmlarining tolikishiga yul kuymaydilar, iloji boricha nutk, faoliyatiga kamroq murojaat kiladilar, 
ortikcha axborotlarni kabul kilmaydilar. Shuning uchun keksayganda "jon shirin bulib 
koladi".Keksalikda er-xotin urtasidagi munosabat yanada mustah-kamlanadi, yangi shakl va yangi sifat 
kasb etadi. Mulokot kezida barcha taassurotlar, ma'lumotlar, kechinmalar, xis-tuygular yuzasidan fikr 
almashadilar. Bir-birlarini kumsash, xamdardlik kabi yo`qsak tuygular totuvlikni yanada 
mustahkamlaydi.Keksalik davrining yana bir xususiyati boshka kishilarga, begonalarga xam 
xayrixoxdik bildirishdir. Ana shu yo`qsak inson-parvarlik xissi tufayli ular yer yuzidagi jamiki inson 
zotiga yaxshiliktilaydilar. Bu sunggi yo`qsak tuygu baynalmilalchilikning tabiiy kurinishidir. 
Kariyalardagi raxmdillik, poklik, orastalik, muloyimlik, samimiylik singari tuygularningifodalanishi 
boshka yosh davridagi odamlar tuygusiga aslo uxshamaydi. Shuning uchun "kari bilganni — pari 
bilmas", degan nakd bor. 

---

56