O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligi muqimiy nomidagi qo‘qon davlat pedagogika instituti san’at fakulteti

Texnologiya fani darslarining maqsadi:
Texnologiya fani darslarida ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish sohalari, bunda qo’llaniladigan asbob uskunalar va mexanizm-mashinalar, ularning turlari va ishlatilishi bilan tanishtiriladi hamda oddiy buyumlar tayyorlash o’rgatiladi. “Texnologiya” fani darslari jarayonida turli tabiiy hamda metal va metallmas materiallarga texnologik usullar asosida ishlov berish ishlarini o’rgatish orqali o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishni yanada kuchaytirish, xalq hunarmandchiligi asoslari, ro’zg’orshunoslik, elektrotexnika ishlarini bajarishda kasb-hunarga yo’llash bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni egallash hamda ularni hayotga qo’llay olish layoqatini shakllantirish ko’zda tutilgan.
Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida texnologiya fanini o’qitishning asossiy maqsadi – o’quvchilarda texnik-texnologik hamda texnologik jarayon davomida bajariladigan operatsiyalar yuzasidan olgan bilim, ko’nikma va malakalarini mustaqil amaliy faoliyatida qo’llash, kasb-hunar tanlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ijtimoiy munosabatlarga kirisha olish kompetensiyalarini shakllantirishdan iborat.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Texnologiya” fani o’qitishning asosiy vazifalari:

• 
  materiallar va ularning xossalari, xususiyatlari hamda texnik obyekt va texnologik jarayonlarga oid ma’lumotlarni o’rgatish;
  
• 
  texnik obyekt hamda texnologik jarayonlarda maxsus va umummehnat operatsiyalarini bilish;
  
• 
  texnologik jarayonlarni boshqarish, maxsus va umummehnat operatsiyalarini amaliyotda qo’llay olish;
  
• 
  texnik va kreativ fikrlashni, intellektual qobiliyatlarini shakllantirish;
  
• 
  texnologik jarayon va tayyorlangan mahsulotlarni bajarish ketma-ketligi hamda mahsulot sifatini tahlil qila olish[10].
  
• 
  turli ishlab chiqarish sohalari mazmuniga taalluqli dastlabki ma’lumotlarni o’rgatish, o’lchash-tekshirish asboblaridan, ma’lumot manbalaridan foydalana olish, mehnat amaliyotlarini bajarish, erishilgan mehnat natijalarini belgilangan talablar bilan taqqoslash orqali xulosa chiqarishga o’rgatish;
  
• 
  xalq xo’jaligining turli sohalarida ishlatiladigan texnika va texnologiyalar to’g’risida bilimlar berish, inson faoliyatining turli sohalari bilanamaliy mehnat orqali yaqinroq tanishishlariga imkon yaratish;
  
• 
  mexanizatsiyalashtirilgan va elektlashtirilgan vositalar bilan ishlashni, texnologik bilim va malakalarni, mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, sanitariya-gigiyena qoidalari asoslarini;
  
• 
  o’quvchilarni bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talablari asosida sifatli, raqobatbardosh iste’mol mollari, mehnat mahsulotlari yrtishtirish va yetishtirilgan mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazish vositalarini o’rgatish, ish boshqaruv (menejerlik) usullari, homiylik, ishbilarmonlik sifatlarini shakllantirish va rivojlantirib boorish;
  
• 
  o’quvchilarda bilimga intilish va mehnatga muhabbat,mehnat kishisiga nisbatanhurmat hissini singdirish, ularni jamoatchilik, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash;
  
• 
  xalq hunarmandchiligi kasblarini o’rgatish orqali xalqning milliy ruhini, yashash tarzini, an’analari tiklash va rivojlantirish. Milliy qadriyatlar, tarixiy yodgorliklar, xalq ustalarining boy merosini o’rgatish, ulardan o’z amaliy faoliyatlarida foydalanish ko’nikmalarini mustahkamlash;
  
• 
  yangi ishlab chiqarish va axborot texnologiyalari, yangi texnika va jixozlarning qo’llanilishi sohalarini zamonaviy talablar darajasida va jahon tajribalariga mos holda o’rganishlarini ta’minlash;
  
• 
  turli sohalarga oid kasbiy faoliyat turlarida qo’llaniladigan asbob-uskunalar, jihozlar, moslamalardan foydalanishni o’rgatish;
  
• 
  o’quvchilarda umummehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirish, ularning qiziqishi, qobiliyati, kasbiy moyilliklariga ko’ra, kasb-hunar turlarini tanlashga asos bo’ladigan sifatlarni, umummehnat madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish[11].
  

Texnologiya darslarida o’quvchilarning darsdagi faolligiga har bir mashg’ulotning maqsad va vazifalari, shuningdek, uning mazmunini aniq bayon etish, o’quvchilarga ijodiy tarzdagi mehnat topshiriqlarini berish, ta’limning eng samarali metodlaridan foydalanish natijasida erishish mumkin.
Umumta’lim maktablarida texnologiya fani darslari o’quv faoliyati turli tashkiliy shakllarda kechadi. Texnologiya faninning tashkiliy shakllari deganda o’quv faoliyati uchun o’quvchilar jamoasini tashkil etish yo’llari, bu faoliyatga rahbarlik qilish shakllari tushuniladi. Texnologiya mashg’ulotlarini tashkil etish shakllariga quyidagilar kiradi

1. 
   Nazariy mashg’ulotlar.
   
2. 
   Amaliy va amaliy labaratoriya mashqlari
   
3. 
   Ishlab chiqarish korxonasiga sayohat
   
4. 
   Firmalar, xususiy korxonalar bazasida mashg’ulot.
   

Mashg’ulotlar davomida mavzu bo’yicha kerakli ma’lumotlar berish, mavzu mazmunini yoritishda nazariy mashg’ulotlardan foydalaniladi. Texnologiya mashg’ulotlari davomida nazariy mashg’ulotlar juda kam foydalaniladi. Chunki texnologiya darslarining 80% ni amaliy darslar tashkil etadi. Nazariy mashg’ulotlar deganda ham jamoada, ham individual turini o’z ichiga olgan, texnologiya o’qituvchisining rahbarligida o’quv materialini faol, to’g’ri va ongli o’zlashtirilishini ko’zda tutgan o’quv-mehnat faoliyatining aniq tashkil qilinishi tushuniladi. Nazariy mashg’ulotlar jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga dastur asosida mavzularni ko’rgazmalardan foydalangan holda olib boradi. Ko’rgazmali vositalar sifatida mehnat usullarini plakatlar, sxemalar, jadvallar, namuna buyumlarini, o’quv kinofilmlari, diafilmlar, diapozitivlar, informatika, EHM va hokazolarni namoyish qilish, texnologiya darslarida ko’rgazmali vositalardan to’g’ri foydalanish o’quvchilarning texnik bilimlarini puxta o’zlashtirib olishlariga, ularda mehnat ko’nikmalari va malakalarining hosil bo’lishiga yordam beradi. Ko’rgazmalilik tushunchasi faqat o’z ko’zi bilan ko’rish mumkin bo’lgan vositalarnigina emas balki eshitish, sezish va idrok etishning boshqa turlarini ham o’z ichiga oladi. Ko’rgazmalilik o’quvchilarning o’rganilayotgan o’quv materialiga qiziqishini oshiradi, ana shu obyekyga e’tiborini jalb qiladi, kuzatuvchanlik va faol idrok etish sifatlarini rivojlantiradi. Masalan, o’quvchilarga mehnat usullari va jarayonlarini tushuntirish vaqtida texnologiya o’qituvchisi muayyan mehnat usullarini ko’rsatishda rangli plakatlardan foydalanibgina qolmasdan, balki ish harakatlari va jarayonlarini bajarishlarni o’zi namoyish qilib ko’rsatadi. Bunda u o’quvchilarning e’tiborini ish joyiga gavdani qanday tutish va asboblarni qanday ushlash kerakligi, harakatlarni bir maqsadga qaratish kabilarga jalb qiladi. Lekin ba’zi sababalarga ko’ra texnologiya darslarida ko’rgazmali vositalarga ko’pvaqtni ajratish ham zara qiladi. Chunki o’quvchining bor diqqat e’tibori shu ko’rgazmada bo’ladi. Natijada o’quvchi o’qituvchi gapirayotganlarini eshitmaydi. Masalan, o’qituvchi tomonidan kata plakatga “Krassword” tuzilib keingan bo’lsa, o’qituvchi darsni boshlanishi bilan uni doskaga osib qo’ysa o’quvchining bor diqqat, hayoli shu savollarga javob toppish bilan bant bo’lib qoladi. Shuning uchun ko’rgazmali vositalardan foydalanganda bir qator metodik talablarga rioya qilish zarur.

1. 
   Ko’rgazmali qurollar darsdagi o’quv materiali mazmuniga mos kelishi kerak.
   
2. 
   Darsda foydalaniladigan barcha ko’rgazmali qurollarni birdaniga osib, ko’rsatib qo’yish yaramaydi. Chunki, bu o’quvchilar diqqat e’tiborini chalg’ishiga olib kelishi mumkin.
   
3. 
   Darsni ko’rgazmali qurollar bilan haddan tashqari to’ldirib yubormaslik kerak.
   
4. 
   Ko’rgazmali qurolni ko’rsatish vaqtida texnologiya o’qituvchisi o’quvchilarning bu qurolni idrok etish jarayonini boshqarib borishi lozim [11].
   

Amaliy mashg’ulotlar o’qituvchi tomonidan boshqarilib, o’quvchilar tomonidan berilgan topshiriqlar ongli o’zlashtiriladi. Mehnat faoliyati aniq tashkil etiladi. Amaliy mashg’ulotlar o’tkazish jarayonida o’qituvchilar oldiga quyidagi maqsadlar qo’yiladi: o’quvchilarning o’quv materiallarini, o’zlashtirgan bilimini, mehnat ko’nikmasini va malakalar darajasini tekshirish, yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning bajaradigan ishlari va bilim darajasini aniqlash, o’quvchilarni o’z-o’zini nazorat qilishlari, amaliy ishlarni mustaqil bajarishlari hamda o’quvchilarni amaliy mashg’ulotlar natijalarini yaxshilashga qaratish va hakazo.
Amaliy labaratoriya ishlarida o’qituvchi rahbarligida mashg’ulot davomida tadqiqotlar, tajribalar, kuzatishlar olib boriladi. Maxsus asboblar, uskunalar, moslamalar, apparatlar yordamida tajribalar o’tkaziladi hamda to’g’ri ilmiy xulosalar va umumlashmalar chiqarish imkoniyatlari o’rganiladi. Amaliy labaratoriya mashg’ulotlari ko’proq gazlamashunoslik va detallar o’lchamalarini aniqlash bilimini o’rgatishda qo’llaniladi. Bunday mashg’ulotlarda gazlamaning xossalari: sitiluvchanlik, kirishuvchanlik, ishqalanuvchanlik, g’ijmlanishi, tolaviy tarkibini o’rganilsa, detallar o’chamlarini aniqlashda ularning qalinligi, enliligi, tashqi va ichki yuzalarning kengligini aniqlashda qo’llaniladi. Amaliy labaratoriya mashg’ulotlarni o’tkazish uchun uskunalar, asboblar, xona, tadqiqot obyektlari, topshiriq kartochkalari, hisobot uchun jadvallar shakllari oldindan tayyorlab olinadi. Bu mashg’ulot ishlari o’quvchilarga faqat turli xil uskunalar, asboblar, moslamalar bilan ishlashni o’rgatmay, balki o’lchovlar, kuzatishlar natijalarini ishlab chiqishni o’rganish hamda to’g’ri ilmiy xulosalar va umumlashmalar chiqarish imkonini beradi.
Sayohat – texnologiya darslarini tashkil etishning shakllaridan biri hisoblanadi. Bu orqali o’quvchilar bevosita ishlab chiqarish sharoitida jihozlar bilan tanishib, texnologik va mehnat jarayonlarini tashkil etishni kuzatib boradi, ya’ni o’quvchilarni olgan bilimlarini yanada mustahkamlash va ishlab chiqarish jarayonlarini o’z ko’zlari bilan ko’rishi uchun ishlab chiqarish korxonalariga sayohat o’tkaziladi. Sayohat qilish jarayonida o’quvchilar korxonalarda tayyorlanadigan mahsulotlar, zamonaviy texnologiya, mehnatni ilmiy tashkil etish usullari va ilg’or texnologik jarayonlar bilan tanishadilar. Sayohatga yangi mavzuni o’tib bo’lgandan so’ng yoki o’tilmasdan oldin boriladi. O’qituvchi ekskursiya mavzusini oldindan tanlaydi va reja tuzadi.sayohat o’tkazishda o’quvchilar soni 15-20 tadan oshmasligi lozim.
Firmalar, xususiy korxonalar bazasida olib boriladigan mashg’ulotlar 8-9-sinf o’quvchilari bilan kasb tanlashga yo’llash mashg’ulotlarini olib borishda foydalanish mumkin. Mashg’ulotning bunday shaklinio’tkazishda firma yoki xususiy korxona bilan shartnoma tuziladi, o’quvchilarni zamonaviy texnika va texnologiyaga asoslangan unumli mehnatda qatnashishlari uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Bunday mashg’ulotlarda o’quvchilar uchun korxonani boshqarish jarayoni, korxonadagi kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniyati tug’iladi, tanlagan kasblari haqida to’liq ma’lumot olishlariga imkoniyat yaratiladi.
Texnologiya darslari yoshlarni hayotga, kasb-hunarga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Yoshlarni hayotga tayyorlash deganda, qiz bola o’quvchilarni pazandachilikka, bichish va tikishga o’rgatish davomida sanitariya-gigiyena talablari, texnika xavfsizligi qoidalari, asbob va moslamalardan, oshxona jixozlaridan to’g’ri va unumli foydalanishga o’rgatish bilan tushunilsa, o’g’il bola o’quvchilarga esa yog’ochlar va metallar, ularga ishlov beruvchi asbob va moslamalar, turli xil stanoklar hamda ishlov berish jarayonidagi texnika xavfsizligi qoidalari bilan ishlash tushuntirib boriladi. Shu o’rinda texnologiya darslarini pedagoglar boshqa fanlar bilan xam bog’lab ketishadi. Bu fan boshqa fanlarga qaraganda fanlararo integratsiyallashuvi juda keng. Masalan, 5-sinf darsligining Servis xizmati yo’nalishi, Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi bo’limi, Qo’l ishlari. Asbob-uskunalar haqida umumiy ma’lumot mavzusida ignaga shunday ta’rif beriladi. “Igna – uchi o’tkir pishiq, sinib ketmaydigan, silliq, uzunligi va yo’g’onligiga qarab 1 dan 12 gacha nomlanadi. Toq nomerli ignalar juft raqamli ignalarga qaraganda uzunroq bo’ladi. Ignalarning o’lchamiga qarab turli qalinlikdagi gazlamalarda ishlatiladi”[7]. Bunda uchi o’tkir pishiq, sinib ketmaydigan, silliqlik xususiyatlarini kimyo, fizika, texnika fanlariga bog’liqligini ko’rsak, uzunligi va yo’g’onligiga qarab 1 dan 12 gacha nomlanadi. Toq nomerli ignalar juft raqamli ignalarga qaraganda uzunroq bo’lishini matematika va geometriyaga bog’liqligini ko’rishimiz mumkin.
Texnologiya fanining mazmuni shartli ravishda uchga ya’ni kasb ta’limi tayyorgarligi, kasblar bo’yicha tayyorgarlk va kasbga maxsus tayyorgarlik qismlariga bo’linadi. Bu qismlar har bir dars va mashg’ulotlarning tarkibiga singib ketgan bo’lib ularning o’qituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy, uslubiy nuqtai nazaridan xisobga olgan holda tahlil qilib borilishi kasb ta’limi mashg’ulotlarining bo’lishini ta’minlaydi. Kasb hunarga yo’llash va tayyorlash VIII – IX sinflarda amalga oshirilib, o’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlaridan, bilim, ko’nikmalaridan hamda V, VI, VII sinflarda bajargan amaliy ishlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Texnologiya darslari uch bosqichda tashkil etilib, ulardan ko’zlangan maqsad – o’quvchilarni jismoniy tomondan to’g’ri rivojlantirish, mehnat olami va kishilari, mehnat qurollari va amallari, asosiy ishlab chiqarish sohalari va kasblar bilan tanishtirish, ish qurollaridan foydalanish, oddiy buyumlarni yasashga oid mehnat ko’nikmalarini hosil qilish, ongli ravishda kasb tanlashga yo’naltirishdan iborat. Yuqoridagi aytilgan bosqichlardan har birini oldiga qo’yilgan aniq vazifalar mavjud.
Jumladan, 1-bosqichda 1-4 sinflardagi texnologiya darslarida o’quvchilarga kishilarning hayotida mehnat va texnologiyaning o’rni, eng sodda mehnat amallari va ish qurollari, ulardan foydalanishga oid dastlabki ma’lumotlar beriladi. Qog’oz, yelim gazlama, ip, plastilinkabi metariallardan igna, qaychi, pichoq kabi mehnat qurollari yordamida soda buyumlar, o’yinchoqlar yasash, tayyorlash orqali ularda dastlab mehnat ko’nikmalarishakllantiriladi.odatda bu darslar qo’l mehnati yoki to’g’ridan-to’g’ri mehnat darslari deb yuritiladi.
2-bosqichdagi mehnat ta’limi darslari V-VII sinflardagi mehnat ta’limi darslarini tashkil etadi. Bu bosqichdagi texnologiya darslari Texnologiya va dizayn, Servis xizmati va umumlashtirilgan yo’nalishlarda tashkil etiladi. Bular ishlab chiqarishning eng muim ko’rinishlari bo’lib, deyarli hamma sohalarda qo’llaniladi. Shu sababli V-VII-sinflardagi bu mashg’ulotlarda o’quvchilarga ishlab chiqarishning asosiy bo’g’inlari bo’lgan yog’och metall, gazlamalarga ishlov berish va taom tayyorlash, elektrotexnik ishlar va ta’mirlash ishlariga oid dastlabki umumiy bilimlar beriladi, mehnat ko’nikmalari hosil qilinadi. Kelgusida ularni biror kasbni ongli ravishda tanlashga yo’naltiriladi.
3-bosqichdagi texnologiya darslari VIII-IX sinflarda olib boriladigan texnologiya darslari bo’lib, ular ham yuqoridagidek, 3 ta yo’nalishda tashkil etiladi. Biroq bunda o’quvchilarga kengroq tushunchalar beriladi. Bunda o’quvchilarga kasb turlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari, kasb tablashda nimaga e’tibor berish zarurligi haqidagi ma’lumotlar o’rgatiladi. Bu kasblardan qaysi birini tanlash o’quvchilarning o’zlariga havola etiladi[8].