O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligi muqimiy nomidagi qo‘qon davlat pedagogika instituti san’at fakulteti

Texnologiya va rasm. Texnologiya darslarida rasmlarning tutgan o’rni benihoya kattadir. Chunki birorta buyum yoki detalni yasashdan avval uning rasmi yoki eskizi chiziladi va o’quvchilarga ko’rsatiladi. O’quvchilar ham ana shu rasmlarni daftariga ko’chirib, chizib oladilar. O’quvchilar ana shu rasmlar orqalio’sha detal yoki buyum to’g’risida tasavvur hosil qiladilar. Ko’rinib turibdiki bu yerda o’quvchilarning har xil rasmlar chizish malakasi ham shakllana boradi. Lekin tajribalardan ma’lumki, rasm chizish oson ish emas. Ko’pgina o’quvchilar rasm chizishga oid yetarli ma’lumot va malakaga ega bo’lmasliklari uchun bu ishni bajarishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Shuning uchun o’qituvchi texnologiya darslarida o’quvchilarga buyumlarning texnik rasmi, eskizi, yaqqol tasviri, rasmlarni chizishdagi ish ketma ketligi, shuningdek ranglarni farqlash, ularni mutanosib joylashtirish va shu haqida ham tushuncha berib borishga to’g’ri keladi [16], [17]. 6-sinf Servis xizmti yo’nalishi, Mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi bobi, “Yubka chizmasini chizish. Yubka eskizini chizish va modellashtirish” mavzusida rasm darsi nechog’lik zarur ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bunda eskiz qanchalik chiroyli chiqsa, tayyorlagan andoza xam xuddi shunday chiqadi.
Texnologiya va chizmachilik. Texnologiya darslarini chizmachiliksiz tasavvur etib bo’lmaydi. Texnologiya darslarida chizmachilik ham o’z o’rnida juda zarurdir. Chunki har qanday detalni yasash uchun uning chizmasini o’qishdan boshlanadi va bu jarayonda o’quvchida bo’lajak buyum, uning qismlari to’g’risida tasavvur hosil bo’ladi. Binobarin, taxnologiya darslaridagi muhim ko’rgazmalardan biri bo’lgan texnologik va instruksion kartalarni chizish va ulardan foydalanish ham chizmalardan qanday foydalanishga bog’liqdir. Demak, o’quvchilarning amaliy faoliyati va tayyorlanadigan buyumlarning sifati ko’p jihatdan ularning chizmachilikdan bo’lgan bilim va ko’nikmalariga ham bog’liq ekan. Biroq chizmachilik 8-sinfdan boshlab o’qitiladi. Shu sababli texnologiya o’qituvchisi 5-sinfdan boshlab o’quvchilarga chizma, o’lcham, o’q chiziqlari, kesim, qirqim,. Chzimachilik asboblari va ulardan foydalanish haqida ma’lumot berib borishi zarur. Bunda o’quvchilarning oldingi sinflarda shu sohaga oid olgan bilimlarini hisobga olgan holda ish ko’rish lozim [16], [17].
O’quvchilar o’quv ustaxonalarida ishlaganda yoki dars mashg’ultlarida ham chizma chizishlariga to’gri keladi. O’qituvchi dars mashg’ulotlarini chizmalarda ifodalab tushuntirsa o’quvchilarda tushunish va tasavvur qilish osonlashadi. Har qanday buyumni tayyorlash jarayonida avval buyumga mos material tanlanadi. Undan so’ng eskizi chizilib, chizmalar yordamida andozalar olinadi. Amaliy mashg’ulotlar davomida o’quvchi har qanday buyum tayyorlashda texnologik xaritadan foydalanadi. O’quvchi butun mashg’ulot davomida chizmaga murojaat qilib turadi. Bu esa ish ketma-ketligini buzilmasligiga yordam beradi. Ma’lumki har qanday buyumni old, yon va yuqori tomonlari hamda fazoviy ko’rinishlari mavjud, bu esa chizmachilik fanida o’rgatiladi. O’quvchilarning ba’zi birlari fazoviy ko’rinishlarini tasavvur qilishlari qiyin, lekin tasavvur qilishganlarida tasavvur qilgan buyumlarini ishtiyoq bilan yasagilari keladi va tezroq nihoyasiga yetkazib, o’zlaridan faxrlangisi keladi. Shuning uchun har mashg’ulotlarda buyumning chizmasi bilan birga fazoviy ko’rinishi ham berilsa ta’lim samaradorligi yanada ortadi. Texnologiya va chizmachilik fanlarini darsliklarda ko’radigan bo’lsak, 6-sinf Texnologiya va dizayn yo’nalishi, Maxsulot ishlab chiqarish texnologiyasi bobi, “salfetka uchun taglik yasash” mavzusida chizmalardan va qirqimlardan keng foydalanilgan. Tayyorlanayotgan buyumning nafis, chiroyli va tekis chiqishi chizmalarga bog’liq bo’ladi.
Texnologiya va tasviriy san’at. Xalq hunarmandchiligi moddiy madaniyatimizning eng qadimiy va muhim turlaridan hisoblanadi va tasviriy hamda amaliy san’atning ko’pdan-ko’p sohalari bilan uyg’unlashib ketadi. Tasviriy san’at – rasomlik, grafika, haykaltaroshlik va foto san’atisohalarini o’z ichiga oladi. Tasviriy san’at real borliqni ko’rgazmali obrazlarda, mavjud predmetlarni ularning tarkibiy shakli, o’rni bo’lishini o’ziga o’xshatib, umumlashtirib va tipiklashtirib ifodalaydi. Hunarmandchilik ishlarini bajarishda oldin uning tasviri tushiriladi, so’ngra ushbu tasvirga ishlov beriladi. Masalan: naqqoshlik, ganchkorlik, misgarlik, pichoqchilik, gilamdo’zlik, zardo’zlik, yog’och o’ymakorligi, zargarlik vahokazolar [16], [17]. Texnologiya va tasviriy san’at darslari bog’liqliklarini sinflar kesimida ko’radigan bo’lsak, yuqorida keltirib o’tilganidek 6-sinf darsligidagi salfetka uchun taglik yasash jarayoni nihoyasiga yetkazilganida eng oxirgi ish- ishlov berish va pardozlash bo’ladi. Pardozlash jarayonida buyumga turli xil ranglar orqali jilo berish mumkin. Ranglarni bir-biriga mutanosib tarzda tanlash esa albatta tasviriy san’at faniga borib taqaladi.
Texnologiya va jismoniy tarbiya. Ta’lim tizimidagi texnologiya fani darslarining 80% amaliy mashg’ulotlardan iborat. Shu sababli o’quvchilarning amaliy mashg’ulotlarda charchab qolmasliklari ko’p jihatdan ularning jismoniy chiniqishlariga bog’liqdir. Texnologiya amaliy darsidagi olib boriladigan mashg’ulotlar xuddi jismoniy tarbiya darsida bajariladigan mashqlarga xam o’xshaydi. Masalan: arralash, randalash ishlari – gimnastika, bolg’alash ishlari – boks, chamalash ishlarini esa – mo’ljalga olish kabilarga qiyoslash mumkin.
Texnologiya va tarix. Ko’hna va navqiron o’lkamiz ko’p ming yillik tarixga madaniy merosga ega. O’lkamizda xalq xunarmandchiligining naqqoshlik, o’ymakorlik, me’morlik kabi o’nlab noyob kasblar ravnaq topgan. Qo’li gul ustalar tomonidan ajoyib buyumlar yasalgan, muhtasham binolar qurilgan. Ularning ishlarini fidoyi shogirdlar davom ettirib kelganlar, shuning uchun biz moziyga, o’tmishimizga nazar tashlamasdan turib, hozirgi hayotimizni, kelajak turmushimizni gullatib yashnata olmaymiz. Zero Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov ham “ tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” deb bejiz aytmaganlar. Barkamol avlodni tarbiyalashda tarix fani maktabdagi texnologiya ta’limi darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. O’quvchilarni hunarga, xususan xalq xunarmandchiligiga qiziqtirishda tarixdagi qurilish, binolarning ustalari, mohir qo’llar, zargarlar, duradgorlar, temirchilarning qilgan ishlari bilan tanishtirish mumkin. Hozirgi kunda xalq amaliy san’atiga, hunarmandchiligiga e’tibor kun sayin ortib bormoqd. Masalan, xozir ko’pchilik maktablarda xontaxta, eshik, rom, darvoza, so’ri, sandal, beshik sandiq, milliy kursi kabi buyumlarni tayyorlash ishlari o’quvchiga dars mobaynida o’rgatib borilmoqda. Bularning xammasi tariximizga, milliy qadriyatlarimizga bo’lgan e’tiborning bir ko’rinishidir. Bundan tashqari, texnologiya darslarida maktabdagi yoki tumanlardagi o’lkashunoslik muzeylariga ayrim buyumlarning namunalarini yasab berish orqali ham o’quvchilarga tarixiy ma’lumotlar hamda tushunchalar berish, ulardan o’tish ajdodlarimizning san’at va ustachiligidan zavqlanish, faxrlanish hissini tarbiyalash mumkin [16], [17]. Texnologiya faqat bu tomonlar bilangina emas, balki, kiyimlar tomoni bilan ham tarix faniga aloqador hisoblanadi. Masalan, 7-sinf Servis xizmati yo’nalishi, Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi bobi, “Kiyim haqida umumiy ma’lumot. Tikiladigan kiyim uchun gazlama va fason tanlash” mavzusini o’quvchilarga o’rgatish jarayonida o’zbek xalqining tarixiy kiyimlari, ularni fasonlari, gazlamalrining turlari, ranglari, vaqt o’tishi bilan kiyimlarning o’zgarganligi haqida ham ma’lumot berib o’tilsa o’quvchilarda darsga nisbatan qiziqish yanada kuchayadi.
Texnologiya va ekologiya. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti sharotida ish asboblari va xom ashyolardan tejamkorlik bilan foydalanish kun tartibidagi asosiy talablardan biri bo’lib qoldi. Amaliy mashg’ulotlarda xom ashyolardan va asbob-uskunalardan tejamsiz, pala – partish foydalanish pirovard oqibatida ekologiya muammosiga kelib taqaladi. Shuning uchun o’quvchilarga yog’och, metall, plastmassa kabi materiallarni berayotganda nima uchun shu xom ashyolarni tejamkorlik bilan ishlatish zarurligini aytib o’tish lozim. Ularga bu narsalarning uzoq davrlar mobaynida va qanday yo’llar bilan vujudga kelishini hamda tabiatga qanchalik ta’sir ko’rsatishini yoki bog’liqligini gapirib o’tish mumkin. Yuqorida aytilgan fikrlar texnologiya fanidagi fanlararo uzviy bog’lanishlar ta’lim samaradorligini oshirishda muhim omil ekanligini ko’rsatadi. Bilamizki bitta darsni birdaniga hamma fanlar bilan bog’lab o’tib bo’lmaydi, balki o’rganilayotgan mavzuga mos keluvchi tushuncha va ma’lumotlarni tanlab olib, zarur paytda ulardan foydalaniladi. Shuningdek texnologiya darslarida boshqa fanlar jumladan chet tili, iqtisod kabi fanlardagi tushunchalardan ham keng foydalanish mumkin. Ayniqsa 8-9- sinflardagi berilgan mavzularda iqtisod fanini bog’lab o’tmasak bo’lmaydi. Biroq aytib o’tish joizki aytib o’tilgan bu ishlarni barchasini texnologiya fani o’qituvchisining o’zi uddalay olmaydi. Amalga oshirilishi zarur bo’lgan ishlarni barcha fan o’qituvchilari birgalikda amalga oshirilishi kerak. Buning uchun o’quv yili boshida maktabda o’qitiladigan fanning muallimlari o’zaro kelishilgan holda yakdil bo’lib birgalikda o’quv rejasi tuzishlari, qilinajak va bajarilgan ishlari yuzasidan pedagogik kengashlarda, metodik birlashmalarning yig’ilishlarida hisobot berib turishlari, o’zaro tajriba almashib borishlari zarur [16], [17].
Texnologiya va ona tili. Mavzularni bayon qilishda ona tiliga mos holda ayrim atamalarning o’zbekcha shaklini ko’rsatish lozim. Jumladan, verstakni – dastgoh, remontni - ta’mir, slesarni – chilangar, lineykani – jazbar, xolodilnikni – muzlatkich kabi o’nlab atamalarni misol keltirish mumkin. Shular qatorida ayrim so’z va atamalar ham borki, ularning o’zbekcha tarjimasi yo’q, chunki ular ifodalangan narsa va bular ilgari bizda ishlatilmagan, shuning uchun o’sha so’zlarni o’zlashtirishsiz qo’llash lozim bo’ladi. bu so’zlar tiski, otvyorka, rezba, rezina, montaj, plastmassa, agragat, seyalka, borona, voltmetr, diod, zubilo, shtangensirkul, transporter, stanok kabi atamalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Shuningdek, ona tili darslarida ayrim mavzularni o’rgatish jarayonida kasb-hunarga oid masalalarni qo’llash orqali ham fanlarni bir-biriga bog’lash mumkin. Jumladan kasb-hunar so’zlari mavzusi o’rganilayotganda duradgorlik, tikuvchilik, to’quvchilik, pazandachilik va boshqa kasblarga doir atama va so’zlardan keng foydalanish, ularni o’quvchilarning o’zlariga topshirish, uyda yozib kelish uchun vazifa qilib berish mumkin. Bunday ishlar orqali o’quvchilarga xar xil kasb-hunarga ma’lum darajada qiziqish va ishtiyoq uyg’onadi [16], [17]. Yana bundan tashqari taexnologiya darslarida amaliy mashg’ulotlarni olib borish jarayonida o’qituvchidan ham amaliy mashg’ulotni bajarish, ham mashg’ulot davomida mavzu bo’yicha ma’lumotlar berib o’tish talab qilinadi. Bunday holatda o’qituvchining nutqi ravon bo’lishi kerak bo’ladi. agar o’qituvchi amaliy mashg’ulotni o’quvchilarga o’rgatish davomida sukut saqlaydigan bo’lsa, o’quvchilarda zerikish hissi paydo bo’ladi, natijada o’quvchilarning diqqati bo’linib, dars mashg’ulotiga tushunmay qolishiga olib keladi. Masalan, 5-sinf Servis xizmati yo’nalishi, Pazandachilik asoslari bobi, “Sabzavotlardan salatlar tayyorlash” amaliy mashg’uloti davomida kartoshkaning vatani Janubiy Amerika, uning 150 dan ortiq turi mavjud, biz yashayotgan paytdan XIV asr oldin paydo bo’lgan va bizni o’lkamizga XIX asrning 70-yillarida kirib kelgan, kartoshkadagi oqsillar, vitaminlar, ayniqsa, kartoshkada kraxmal ko’p bo’lishi o’qituvchi tomonidan chiroyli nutq bilan gapirilib mashg’ulot o’tkazilsa o’quvchilar ham ko’rib, ham eshitib o’rganishadi.
Texnologiya va adabiyot. Ma’lumki texnologiya darslarida adabiyot fanining bog’lanishi sezilarli darajada namoyon bo’ladi. Chunki adabiy asarlarda mehnat tarbiyasi va mehnatsevarlik g’oyalari ufurib turadi. Texnologiya darslarida bulardan omilkorlik bilan foydalanish, zarur parchalarni o’qib berish kerak. Shuningdek,mashhur shoirlar o’tmishda ustalar tomonidan yasalgan ajoyib moslamalardan foydalanganlarini ham eslatib o’tish mumkin. Masalan, o’quvchilarga kitob qo’yish uchun mo’ljallangan lavh haqida ma’lumot berish bilan bevosita Nizomiy, Al-Xorazmiy, Abdurahmon Jomiy, Lutfuy, Alisher Navoiy, Muqimiy, Furqat kabi allomalarimizning ijodiy faoliyatlariga to’xtalib, ular mana shu lavhlardan foydalanib kitob mutoala qilganini aytib o’tish o’rinlidir. Abdurauf Fitrat mohir zardo’z bo’lganligini eslatib o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi. bulardan tashqari nazariy va amaliy darslarda o’lchov olish ishlarini xalq og’zaki ijodi bilan bog’lash mumkin. Bu o’rinda quyidagi xalq maqollarini keltirish o’rinlidir: “Yetti o’lchab bir kes”, “Rejasiz ish qolipsiz g’isht”, “Sanamay sakkiz dema, “Ish quroling soz bo’lsa, mashaqqating oz bo’lur” va boshqalar.