O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
26 
Hujayrani hamma harakat reaksiyalari maxsus qisqaruvchi oqsillar yordamida 
bo’ladi. Yukori hayvonlarni muskullarida, sodda hayvonlarni xivchinlarida va boshqa 
har qanday qisqaruvchi qismlarda oqsillar bo’ladi. Ular adenozintrifosfat kislotasi (AТF) 
bilan ta’sirlashib uni yemiradi, o’zlari esa qisqaradilar. Shunday qilib, oqsillar qisqarish 
funksiyasiga egadirlar.
Ma’lumki, kislorod gemoglobin (qonni oqsili) bilan birikadi va tanani barcha 
qismlariga tarqaladi. Oqsilni bu funksiyasi transport funksiyadir.
Agar organizmga chetdan yot tanachalar – moddalar tushib kolsa, organizmga 
maxsus antitela deb ataluvchi oqsillar ishlab chio’ariladi, u yot tanachani birlashtirib olib 
uni zararsiz holga keltiradi. Bu oqsillarni ximoya vazifani bajarishini ko’rsatadi. 
Nihoyat oqsillar hujayrani va uning struktura elementlarini kurilish materiali 
hamdir. 
Bundan tashqari hujayraning tarkibida uning aktivligini ta’minlovchi energiyani 
manbai bo’lgan karbonsuvlar, yoglar va yogsimon moddalar ham bo’ladi. Ma’lumki, 
hujayralarning harakati, sekretsiya, biosintetik protsesslar va boshqalar energiya sarf 
bo’lishi bilan bo’ladi. Bu energiyani hujayra karbonsuvlarni parchalanishi va 
oksidlanishidan oladi. Bundan tashqari, karbonsuvlar hujayralarni kurilishida ishtirok 
etadi. Masalan, o’simlik hujayralarini devorlari kletchatkani karbonsuvidan tuzilgan. 
O’simlik hujayralarini quruq og’irligini 90% ni, hayvon hujayralarini esa 1% ni 
karbonsuvlar tashkil etadi.
Karbonsuvli eritmalar hayvon hujayralarida glikogen shaklida bo’ladi. Bu modda 
suvda yaxshi eriydi va diffuziya yordamida oson tarqalib ketadi. Odatda, fiksatorlar uni 
har xil kattalikdagi zich bo’lakchalar shaklida cho’kmaga tushiradi. Glikogen jigar 
hujayralarida oson topiladi, bu yerda ayniksa ovqatlangandan so’ng ko’p bo’ladi. Jigar 
hujayralarining diffuziyali glikogeni elektron mikroskopda ko’rinadigan zarrachalardan 
tuzilgan. Elektron mikroskopik tekshirishlar ularning hosil bo’lishi, endoplazmatik tur 
bilan bog’likligini ko’rsatdi; glikogen mikdori sun’iy ozaytirilganda endoplazmatik tur 
ko’payadi, oshirilganda esa, aksincha kamayadi. Glikogennning sintezida ishtirok 
etuvchi fermentlar shu turning membranalari bilan bog’lik deb taxmin qilinmoqda. 
Glikogen muskul tolalarida juda ko’p mikdorda bo’ladi, bu yerda u muskul tolalari 
bajaradigan ishlar uchun asosiy energiya manbai bo’lib hisoblanadi. Muskullardagi 
glikogen mikdori oziklanish, ish qilish va boshqalarga bog’lik holda anchagina o’zgarib 
turadi. Glikogen nerv hujayralarida ham topildi, ularda uning bo’lishi mumkinligi 
yaqingacha tan olinmas edi.
Yoglar ham har qanday o’simlik va hayvon hujayralarida bo’ladi. Ko’pchilik 
hujayralarni 5-15% ni, yog to’kimalari hujayralarini esa 90%gacha qismini yoglar tashkil 
etadi.
Hujayrada yana yog’simon moddalar- lipoidlar va ularning oqsillar bilan 
birikmalari lipoproteinlar bo’ladi. Ular ham karbonsuvlar va yoglar kabi energetik 
funksiyaga ega. Ba’zan ular ximoya funksiyasini ham namoyon qiladi.
Ba’zi kasalliklarda yogning ajralishida sitoplazma va umuman hujayraning hamma
qismi buziladi, bu uning tabiiy bo’lmagan holatidan darak beradi va yogli buzilish deb 
ataladi. Odatda esa, sitoplazmada yogning tuplanishi hujayraning nobud bo’lishiga olib 
kelmaydi. Uni sarflab bulgach hujayra dastlabki holatiga qaytadi.

---