O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

37-rasm. Don uyumlarida qizish tasviri. 
 
O‘z-o‘zidan  qizish  jarayonining  namlikka  bog‘liqligi  Lamur, 
Kleyton  va  Vrenchel  tajribalari  ma’lumotida  yaqqol  ko‘rishimiz 
mumkin. 
 
15-jadval 
Turli namlikda bug‘doy don  uyumida  o‘z-o‘zidan qizish 
jarayonining rivojlanishi 
 
Tajriba 
davomiyligi, 
kun 
Haroratning turli namlikda (%) o‘zgarishi,
 0
C
 
16.1 
18.1 
19.5 
21.5 
0 
23.7 
23.2 
24.0 
23.8 
4 
20.2 
21.1 
21.4 
26.0 
5 
20.5 
22.0 
22.7 
29.0 
7 
21.2 
23.0 
28.2 
36.0 
9 
22.0 
24.5 
35.5 
44.5 
11 
22.5 
26.0 
39.0 
43.0 
16 
24.0 
31.0 
44.7 
44.0 
18 
24.4 
30.7 
43.3 
41.6 
19 
24.2 
30.2 
42.6 
41.3 
Donning tajriba 
yakunidagi 
holati 
Sog‘lom 
ko‘rinish, yengil 
ombor hidi 
Yaqqol 
seziluvchi 
mog‘or hidi 
Yaqqol ifodalangan 
o‘z-o‘zidan qizish va 
buzilganligi 
 

---

68 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 16.1 % namlikda don massasida o‘z-
o‘zidan  qizish  ro‘y  bermagan  va  don  sifatini    saqlab  qolgan.18.1% 
namlikda  don  asta-sekin  qizigan  va  unda  mog‘or  zamburug‘lari 
rivojlangan. Yuqori namlikda esa o‘z-o‘zidan qizish jadallashgan.    
Don  uyumining  namligi.  Namlik  mikroorganizmlar  hayoti 
hisoblanadi.  Bu  esa  mikroorganizmlar  hujayralari  kimyoviy  tarkibi 
bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Mikroorganizm  hujayralarida  namlik  miqdori 
(80–90%) bo‘ladi. Oziqlanish mexanizmi faqat namlik yetarli bo‘lgan-
dagina  hujayra  va  muhit  o‘rtasidagi  o‘zaro  almashinuvni  yuzaga 
keltiradi.  Muhit  namligi  yuqori  bo‘lsa,  mikroorganizm  tez  va  yaxshi 
rivojlanadi,  ko‘payadi  hamda  hujayra  va  muhit  o‘rtasida  o‘zaro 
moddalar  almashinuvi  jadal  kechadi.  Shuning  uchun  yuqori  namlikka 
ega  bo‘lgan  mahsulotlar  tez  buziladi.  Bu  holat  mikroorganizmlarning 
so‘ruvchanlik  xususiyati  bilan  tushuntiriladi.  Mikroorganizmlar  nam-
likni  turli  darajada  talab  etishiga  qaramay,  donda  minimal  namlik 
belgilangan.  Bu  chegara  donning  muvozanat  namligi  darajasida  yoki 
undan 0,5–1,1% yuqori bo‘lishi mumkin. Unutmaslik lozimki, mikroor-
ganizmlar  donda  faqat  erkin  suv  hosil  bo‘lganda  rivojlanadi.  Don    va 
o‘simlik    urug‘lari  orasida  saprofit  ko‘rinishdagi  bo‘lgan    mikroblar: 
kserofit,  mezofit,  va  gidrofitlarni  namlikka  talabi  yuqori.  Havoning 
nisbiy namligi 90–100% bo‘lganda Gidrofit mikroorganizmlar rivojla-
nishi uchun eng maqbul muhit hisoblanadi. Kserofit havoning  nisbiy 
namlig 70–95% bo‘lganda yaxshi rivojlanadi. Mezofit oraliq mikroor-
ganizmlar  hisoblanib,  80–90%  nisbiy  namlikda  juda  tez  rivojlanadi. 
Shunday  qilib  don  uyumidagi  namlikning  ortish  darajasi  tufayli 
zambrug‘lar  rivojlanishiga    sharoit  yaratiladi.  Amaliy  tajribalar  shuni 
ko‘rsatdiki, don uyumidagi zamburug‘larni rivojlanishiga namlik 16% 
da, bakteriyalarning rivojlanishi esa 18% da sekinlashishi  kuzatiladi. 
Don  massasining  o‘z-o‘zidan  qizishi  namlik  bilan  bir  qatorda 
haroratga  ham  bog‘liq.  Tajribalardan  shu  narsa  aniqlanganki,10–15
0
C  
haroratda  o‘z-o‘zidan  qizish  juda  ham  sekin  rivojlanadi.  8–10
0
C  dan 
past haroratda don massasi deyarli qizimaydi. O‘z-o‘zidan qizish asosan 
yuqori haroratda ro‘y beradi, 23–25
0
C haroratda o‘z-o‘zidan qizish bir 
necha marotaba ortadi va tezda don harorati 50–55
0
C  ga yetadi. Keyingi  
holatda harorat asta-sekin atrof-muhit haroratigacha pasayadi, lekin don 
butunlay  yaroqsiz  holga  keladi  va  urug‘,  oziq-ovqat  hamda  chorva 
ozuqasi uchun yaramay qoladi. 

---

69 
Don  uyumining  harorati.  Har  bir  mikroorganizmlar  turi  ma’lum 
harorat ostida yoki chegarasida ko‘payib rivojlanadi va butunlay nobud 
bo‘lishiga  ham  olib  keladi.  Mikroorganizmlar  sovuqqa  chidamli 
(psixrofil),  issiqni  yaxshi  ko‘ruvchi  (termofil)  va  o‘rtacha  haroratda 
rivojlanadigan  (mezofil)  hamda  yashaydigan    guruhlarga    ajratiladi.  
Don  uyumi  mikroflorasi  asosan  mezofil  mikroorganizmlardan  iborat 
bo‘ladi,  mezofillar 20–40
0
C da yaxshi rivojlanadi. Bu asosan, mog‘or 
zamburug‘lariga tegishli bo‘lib, ular don uyumi 10–20
0
C  harorat ostida 
ham yaxshi rivojlanishini ko‘rish mumkin. Psixrofil mikroorganizmlar 
don uyumida katta miqdorda bo‘lmaydi, termofil mikroorganizmlar esa 
saqlanayotgan donlarda  va don uyumida o‘z-o‘zidan qizishning oxirgi 
bosqichlaridagina biroz to‘planadi.                                                                                              
 
16-jadval