|
chiqdim. Bu kabi gaplarda shaxs olmoshlarining qo‘llanilmasligi ilmiy
adabiyotlarda shaxsi aniq gaplarning asosiy belgilaridan biri sifatida qaraladi.
Birinchi va ikkinchi sabablar o‘rtasida jiddiy farqlar ko‘rinmaydi. Aslida
kesimdagi shaxs-son ko‘rsatkichi egani anglatish vazifasini o‘z zimmasiga olgani
uchun ham ega qisqaruvga yuz tutadi.
Ammo bu o‘rinda bir stilistik holatni e`tibordan chetda qoldira olmaymiz.
Mazmunan bir xil bo‘lgan Men ertalab yo‘lga chiqdim - ertalab yo‘lga chiqdim
gaplari tasviriylik nuqtai nazaridan bir xil qiymatda emas. Ikki tarkibli gapning
tasviriylik imkoniyati bir tarkibli gapdagiga qaraganda kuchli. Unda ifodalangan
ega – men faqat grammatik vazifani ado etayotgani yo‘q, ayni paytda, u
harakatning bajaruvchisini ta`kidlab ko‘rsatayotgan vosita hamdir.
Bir tarkibli gaplar yuzaga kelishining navbatdagi sababi tildagi tejamkorlik
talabi bilan emas, balki nutqiy ortiqchalik tamoyili bilan bog‘liq. Tilshunoslikda
ortiqchalik tamoyilining tavsifi biz bu o‘rinda nazarda tutayotgan ortiqchalikdan
boshqacharoq tarzda izohlanadi: «Kishilarning kommunikatsiya jarayonida
tejamkorlikka intilishi tabiiy, til birliklarini ortiqcha qo‘llashda ham ma`lum bir
maqsad ko‘zda tutiladi. Ortiqchalik nutq jarayonida turli sabablar tufayli yuzaga
keladi. Tilshunoslikda ortiqchalik hodisasi tejamkorlikka erishilmagan, unga qarshi
turuvchi harakat sifatida baholanadi. Lisoniy ortiqchalik tildagi ortiqcha yuk emas,
balki til taraqqiyoti, til evolyutsiyasi uchun xizmat qiladigan zaruriy omillardan
hisoblanadi. Bu tamoyil axborotni aniq va to‘liq ifodalash, uning yanglish
40
tushunilishiga imkon bermaslik natijalaridan tashqari tasviriylik va ifodalilik uchun
xizmat qiladi».
36
F.Ibragimovaning ushbu mulohazalarida ortiqchalik nutqdagi alohida
tamoyil, nutqning muhim bir unsuri sifatida talqin qilingan. Ammo biz
e`tiborimizni bu o‘rinda ortiqchalik tamoyilining boshqa bir jihatiga
qaratmoqchimiz. Agar F.Ibragimova «Badiiy matnda ellipsis va antiellipsis» nomli
nomzodlik dissertatsiyasida ortiqchalikni nutqiy jarayonning zaruriy belgisi
sifatida talqin etgan bo‘lsa, biz buning aksini – gap tarkibidagi ayrim bo‘laklarning
qo‘llanishi nutqda ortiqchalikka olib kelishi va bu holat nutqiy g‘alizlikka sabab
bo‘lishi haqida gapirmoqchimiz.
Mana shu holat ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar munosabatida ham ko‘zga
tashlanadi. Ikki tarkibli gaplarning shaxsi aniq turidagi eganing qo‘llanishi ba`zan
nutqiy ortiqchalik yoki g‘alizlikka sabab bo‘lganligi bois, ularni ifodalamaslik
zarurati tug‘iladi va gap o‘z-o‘zidan bir tarkibli gapga aylanadi:
Saidiy boshini ko‘tarib SHarifga ko‘zi tushdi va go‘yo kelganini
bilmaganday:
– e, keling...– dedi va ko‘zini ishqab o‘rnidan turdi.
– SHartlari menga to‘g‘ri keladi!– dedi ehson, xuddi shu fakul’tetni bitirib
hozir qo‘liga diplom olganday sevinib, – SHarif, hamma sharti to‘g‘ri keladi.
– Bilaman.
– Bilsang raykommoldan meni tavsiya qilasan!
ehson qora tunuka choynakni. ko‘tarib, yugurganicha choyga ketdi
(A.Qahhor).
Bosh bo‘lagi buyruq maylidagi fe`l bilan ifodalanganda ham egani
qo‘llashga hojat qolmaydi. Talabalarga qarata Sizga bir gap aytmoqchiman, e`tibor
bering deyilganda e `tibor bering jumlasini, siz e`tibor bering tarzida qo‘llash
36
Ибрагимова Ф. Бадиий матнда эллипсис ва антиэллипсис. Номзодлик диссертацияси, 2011, –Б.30.
41
mumkin. Bu grammatik jihatdan xato bo‘lmaydi, ammo stilistik g‘alizlik paydo
bo‘ladi. Ham o‘rinsiz takrorga, ham o‘rinsiz ta`kidga yo‘l qo‘yiladi. Buning ustiga
bir tarkibli gapning aytilishidagi shiddat, buyruq ohangi yo‘qoladi va uning o‘rnini
iltimos, maslahat mazmuni egallaydi. Binobarin, gapni ikki tarkibli tarzda
shakllantirish ko‘zlangan maqsadga olib kelmaydi.
Avvalgi gaplarda qo‘llangan ega ortiqchalikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida
keyingi gaplarda takrorlanmaydi va bu ham bir tarkibli gaplarning yuzaga
kelishiga sabab bo‘ladi: – Bu qiz yashnab turgan cho‘g‘, – dedi Saidiy yotar
mahalida,– men unga yaqindan tutilgan doka: yopib ham ketmayman, omon ham
qolmayman, faqat sarg‘ayaman. Sarg‘aya-sarg‘aya axiri yonmasdan tamom
bo‘laman (A.Qahhor).
Eganing oldingi gapda qo‘llanganligi keyingi gapda uni takrorlashdan
qutqaradi va natijada bilan tarkibli gap hosil bo‘ladi: – Oxunboboev suratlariga
hech ham o‘xshamas ekanlar, – dedi Xadicha xola. Obidjon unga qo‘shilmadi: –
Nega, o‘xshaydilar-ku, – dedi. – YUzlari o‘xshasa ham o‘zlari o‘xshamas
Do'stlaringiz bilan baham: | 
