O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi


SHaxsi aniq gaplarning stilistik xususiyatlari



Download 0,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet29/58
Sana01.04.2021
Hajmi0,53 Mb.
#62325
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   58
Bog'liq
ozbek tilida egasi topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari

SHaxsi aniq gaplarning stilistik xususiyatlari 

SHaxsi  aniq  gaplar  nazariyasiga  oid  o‘zbek  tilshunosligidagi  ayrim 

qarashlarni  o‘rganib  chiqqanimizda  shu  narsa  ma`lum  bo‘ldiki,  bir  tarkibli 

gaplarning ushbu turi nutq jarayonida eng faol qo‘llaniladigan sodda gap turlaridan 

biridir. Uni o‘zbek tili funktsional uslublarining barchasida uchratishimiz mumkin, 

ammo asosan so‘zlashuv, badiiy-publitsistik uslublarda faolligi bilan ajralib turadi. 

                                           

33

 



Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар, –Б.98. 

34

 



Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар, –Б.62. 


36 

 

Bu esa  uning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  ifoda  imkoniyatlari,  qulay  va  afzal  tomonlari, 



nutqiy  muloqot  jarayonda  anglatishi  mumkin  bo‘lgan  qo‘shimcha  ma`no 

ottenkalari bilan bog‘liq. 

Bir  tarkibli  gaplarni  ikki  tarkibli  gaplardan  farqlash  tamoyili  shaxsi  aniq 

gaplarga  nisbatan  ham  amal  qiladi.  egasiz  gaplar,  egasiz  gaplarning egasi 

topiladigan  gaplar  guruhiga  kiradigan  shaxsi  aniq  gaplarning  farqlanishida  ham 

gaplarning  struktural  asosi  o‘lchov  vazifasini  o‘taydi.  Gaplarning  bu  tipida  ham, 

boshqa egasiz  gaplardagi  singari  gapning egasi  ifodalanmaydi.  Predikativlik 

vazifasini  gapning  kesim  tarkibi  o‘z  zimmasiga  oladi.  Ilmiy  til  bilan  aytganda, 

gapning bosh bo‘lagi faqat kesimdan iborat bo‘ladi.  

SHaxsi  aniq  gaplar  bosh  bo‘lagining  ifodalanish  yo‘llarini  I.Rasulov 

o‘zining  «Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  bir  sostavli  gaplar»  asarida  quyidagicha 

tarzda  ko‘rsatib  o‘tgan edi: 1.Aniqlik  mayli  shaklidagi  fe`llar  bilan:  aniq  o‘tgan 

zamon shakli (1- va 2-shaxs birlik, 1-, 2- va 3-shaxs ko‘plik); o‘tgan zamon hikoya 

fe`li  shakllari  (1-shaxs  birlik, 1-, 2-  va  3-shaxs  ko‘plik);  uzoq  o‘tgan  zamon 

shakllari, o‘tgan zamon davom fe`li shakli; hozirgi zamon shakllari; hozirgi-kelasi 

zamon  fe`l  shakllari  (1-, 2-  va  3-  shaxs  birlik, 1-, 2-  va  3-shaxs  ko‘plik);  kelasi 

zamon fe`l shakllari (maqsad, gumon); 2.Buyruq-istak mayl shakllari bilan (1-, 2-

shaxs birlik va ko‘plik); 3.SHart-istak mayli shakllari (1-, 2-shaxs birlik va ko‘plik, 

3-shaxs  ko‘plik); 4. Fe`l  bo‘lmagan  so‘zlarning  kesimlik  qo‘shimchasini  olib 

kesim  bo‘lib  kelishi  bilan.  Masalan,  kesimni  ifodalaydigan  birlik  sifatida  fe`lning 

o‘tgan  zamon  shakli  (boribman,  kelibman,  debman), 1-shaxs  ko‘plik  yoki  birlik 

shakli  (faqat  ro‘zg‘orni  debmiz,  bir  yoqqa  chiqishni  ham  bilmabmiz  -  faqat 



ro‘zg‘orni  debman,  bir  yoqqa  chiqishni  ham  bilmabman), 2-shaxs  ko‘plik  shakli 

(O‘zbekning  palovini  emabsiz,  bu  dunyoga  kelmabsiz)  va  boshqa  bir  qator  fe`l 

shakllari qo‘llaniladi. 

SHaxsi  aniq  gaplarning  bu  ko‘rinishlari  gapning  nafaqat  muayyan  bir 

shakllari  sifatida  namoyon  bo‘ladi,  ayni  paytda,  ifoda  usullariga  ko‘ra  ma`lum 

stilistik ottenkalarini ham namoyon etadi. 




37 

 

Mana 



shuning 

uchun 


ham 

tilshunoslikda 

ularning 

grammatik 

xususiyatlariniga emas,  balki  stilistik  jihatlarini  ham  o‘rganish  bir  tarkibli  gaplar 

haqidagi tasavvurimizni kengaytirishga xizmat qiladi. 

Buning muayyan sabalari bor, albatta. Nutqda biron bir til elementi bekorga 

qo‘llanilmagani  kabi,  uning  katta  birligi  sanaladigan  biron  bir  gap  ham  ma`lum 

ko‘rinishda  shakllantirilmaydi.  Bu  mulohazalar  bevosita  sodda  gaplarning  bir 

tarkibli va ikki tarkibli ko‘rinishlariga ham tegishlidir. 

Boshqacha  aytganda,  sodda  gaplarning  ifoda  maqsadiga  ko‘ra  bir,  ammo 

shaklan  bir-biridan  farq  qiladigan  ko‘rinishlari  nutqda  bekordan  bekorda  ikki  xil 

tarzda  namoyon  bo‘lmaydi.  Sodda  gaplarning  bu  turlarini  stilistik  aspektda  tahlil 

qilish  ulardagi  ifoda  farqlari  nimalardan  iborat ekanligini  aniqlashimizga  yordam 

beradi. 

Tadqiqotchilarning ta`kidlashicha, shaxsning aniqligi sodda gapning har ikki 

turi  –  bir  tarkibli  va  ikki  tarkibli  gaplarga  ham  tegishli.  Masalan,  Sen  nimalar 


Download 0,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish