O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
1.4-расм. Арктик шамолнинг ҳосил бўлиши 

---

32 
Сайѐрамизнинг жанубий ярим шарида ҳам шу табиий 
жараѐн содир бўлиб, «Антарктида шамоли» ҳосил бўлишига 
сабаб бўлади.
Бизнинг давлатимиз жойлашган ҳудудда ҳам «Арктик 
шамол» мавжуд бўлиб, у Ғарбий Сибирь паст текислиги, 
Турон паст текислигидан ўтиб, Эрон ясси тоғлиги билан 
Ҳиндиқуш тоғ тизимлари орасидаги торгина текислик орқали 
экваторга ўтиб кетади. Унинг йўлида Ғарбий Сибирь 
ўрмонлари, Эрон ясси тоғлиги мавжуд бўлганлиги сабабли, 
Атлантика океани денгизларидаги «Арктик шамол»дан 
фарқли равишда, бизнинг ҳудуд (Устюрт платоси, Хоразм, 
Навоий, Бухоро, Самарқанд вилоятлари) орқали 400 - 2000 
метр баландликда ўтади.
Албатта, бундай баланд минораси бўлган ШЭҚ қуришда 
капитал ва эксплуатацион сарфлар юқори бўлиб, ишлаб 
чиқарган электр энергияси нархи жуда баланд ва уни 
эксплуатация қилиш мураккаб бўлади. Бироқ, ШЭС ларини 
юқорида келтирилган вилоятларнинг тоғли ҳудудларига - 
Устюрт платоси, ушбу вилоятларнинг 2000 метргача бўлган 
тоғларида ўрнатиш мақсадга мувофиқ бўлади. 
«Арктик шамол» мамлакатимизнинг шарқий ҳудудларидаги 
тоғ чўққиларида нисбатан доимий тезликка эга бўлиб, бир 
томонга-шимолдан жанубга йўналган бўлади. У ердаги ШЭС 
қурилиши транспорт ҳаражатлари ҳисобига, катта капитал 
маблағ талаб этади. Аммо, бундаги шамол параметрларининг 
идеаллиги, станциялар ишида электр энергия ишлаб чиқариш 
стабиллиги, фойдаланиш коэффициентининг жуда баланд 
эканлиги (катта миқдорда электр энергия олиш имкониятлари), 
капитал маблағларнинг сарфи ва олинадиган самара баланд-
лигини таққословчи техник-иқтисодий ҳисоблаш олиб боришни 
тақозо этади.
2.1.2. Ҳудудий шамоллар 
Ҳудудий шамоллар, яъни Ер шарининг маълум ҳудудла-
ридаги шамолларнинг пайдо бўлиши учун кўплаб сабаблар 
мавжуд бўлиб, қувватли ҳаво оқимларидан мустақил равишда, 

---

33 
ѐки улар таъсири натижасида, ѐки уларга келиб қўшилган ва шу 
қувватли ҳаво оқимларини шу ҳудудда шаклини ўзгартирган 
ҳолда намоѐн бўлиши мумкин. 
Келиб чиқишига кўра қуйидаги ҳудудий шамолларга 
ажратиб ўрганилади: 
- ер сатҳи исишининг хусусиятларига кўра: денгиз, катта кўл 
ва сув ҳавзалари қирғоқларидаги сув ва қуруқликнинг исиш 
ҳароратлари фарқидан ҳосил бўладиган; тоғларда ҳар суткада 
икки марта йўналишини ўзгартирадиган тоғ-водий шамоллари; 
доимо юқоридан пастга тоғ музликларидан оқувчи музлик 
шамоллари; 
- тоғ массивлари устидан атмосфера циркуляцияси билан 
боғлиқ бўлган шамоллар. Бунда шамол тарафдаги тоғнинг 
ѐнбағрида ҳаво оқими шамол тезлигидан кучаяди (Бекобод 
шамоли); 
- атмосферанинг умумий циркуляцияси билан боғлиқ 
бўлган, аммо шамолга ҳаво оқими қўшилмайдиган ҳудудий 
шамол (Афғон, Урсатоевский шамоллари) ва бошқалар;
- ҳавонинг қуйидан қизиган атмосферанинг ѐки юқори 
қатламларда совуқ ҳавонинг келиши натижасида нотурғун 
стратификация (ҳаво ҳароратининг вертикал тақсимланиши) 
кўпгина чангли уюрмалар (вихри), чанг ва қум бўронлари. 
Шамолнинг кўнгина турларини узоқ йиллар давомида, 
биринчи галда, денгиз сузувчилари ўрганишган. Шу сабабли 
инглиз харбий гидрографи ва картографи контр-адмирал 
Френсис Бофорт 1806 йилда шамол кучини балларда 
белгиловчи тахминий шкаласини таклиф этди ва унга «
Бофорт 
шкаласи
» деб ном берилди. 1.7-жадвалда ушбу шкала ва унга 
қўшимча киритилган икки устунда ШЭҚ га шамолнинг таъсири 
ва «ушбу шамол тезлиги диапазонада ШЭҚ ишлаш шартлари» 
келтирилган. 
ШЭС лари мутахассислари эътиборига қўшимча қилиб 
қуйидаги маълумотни киритамиз: ушбу икки устун ва 
тавсифлари 1986 йилда олимлар J.W.Twidell ва A.D. Weir 
таклиф этганлар. 

---

34