muskullami (yoki skelet muskullarini) idora etadi va uning qisqarishi
ixtiyoriy ravishda bajariladi. Bu sistema organizmni sezgi a’zolari orqali
tashqi muhit bilan bog'lab turadi.
2.
V e g e t a t i v ( a v t o n o m ) n e r v s i s t e m a s i silliq muskul
lami (ovqat hazm qilish, nafas olish, siydik chiqarish va tanosil a’zolari
dagi muskul va h.k.), qon tomirlar devoridagi
muskullami bizning ixtiyo-
rimizga itoat etmay boshqarib boradi. Vegetativ nerv sistemasi simpatik
va parasimpatik nerv sistemalariga ajratiladi. Ammo periferik nerv siste
masi ham, vegetativ nerv sistemasi ham markaziy nerv sistemasiga
bog'langan. Shuning uchun nerv sistemasi yagona (yaxlit) sistema bo'lib
xizmat qiladi.
ORQA MIYA
Orqa miya umurtqa pog'onasi kanalining ichida joylashgan, old va
orqa tomondan yassilangan nay shaklida bo'lib, uzunligi 40— 45 sm,
og'irligi o'rtacha 30 g. Orqa miyaning tepa chegarasi I bo'yin umurtqa
sining tepa yuzasiga to'g'ri keladi va katta ensa teshigi orqali uzunchoq
miyaga o'tadi, pastki chegarasi esa I—II bel umurtqalariga kelib, konus
shakliga kiradi. Konus esa ingichka tola
shaklida dum umurtqasining
ichidagi qoplovchi pardaga borib yopishadi (177-rasm).
Orqa miyaning pastki chegarasi yosh bolalarda III bel umurtqasining
ro'parasida bo'lsa, kattalarda umurtqa pog'onasining tezroq rivojlanib
kattalashishi natijasida orqa miyaning
p astk i
c h e g a ra si,
y u q o rid a
ko'rsatilgandek, I—II bel umurtqala
riga to'g'ri kelib qoladi.
Orqa miya old va orqa tomonda
o'rtadan uzunasiga ketgan chuqur
egatlar yordamida ikkita teng (o'ng
va chap) bo'lakka ajraladi. Har bir
bo'Iak yana bir juftdan (oldingi va
orqadagi) yon egatlar yordamida har
— 8
ikkala
tomonda uchtadan tizimcha-
larga bo'linadi. Bu yon egatlardan
177-rasm. O rqa miya.
A
- orqa m iya nerv ildizlarining sim patik
nerv tugunlari bilan birga ko'rinishi.
В
- orqa
miyaning old tom ondan ko'rinishi.
D
- orqa
m iyaning orqa tom ondan k o 'rin is h i;
1
-
H __
7
7 ^ ~ -
ro m b sim o n c h u q u rc h a ; 2 - b o 'y i n y o ‘-
g'onlashm asi;
3
- orqadagi o 'rta egat;
4
-
orqadagi yonbosh egat; 5 - oldingi o 'rta
chuqur egat;
6
- oldingi yonbosh
egat;
7 - bel y o 'g 'o n lash m asi; S - o t dumi.
2
-
3 -
I
D
www.ziyouz.com kutubxonasi
orqa miya nervlarining ildizlari chiqadi. Oldingi har ikkala yon egatlardan
chiqqan nerv ildizlaridan harakatlantiruvchi nerv tolalari,
orqadagi har
ikkala yon egatlardan chiqqan nerv ildizlaridan sezuvchi nerv tolalari
boshlanadi. Harakatlantiruvchi (oldingi) tolalar bilan sezuvchi (orqadagi)
tolalar umurtqa oraliq teshiklariga kirishda bir-biri bilan qo'shilib, ara
lash nervni hosil qiladi. Shu qo'shilish oldida orqa ildizchalaming har
birida nerv hujayralaridan tuzilgan bittadan tuguncha bo'ladi.
Homilaning ona qomida rivojlanishi davrida orqa miyaning uzunligi
umurtqa pog'onasi uzunligiga teng bo'lib, undan chiqqan har bir nerv
ildizchalari o'zi o'tadigan umurtqa oraliq teshikchalar ro'parasida joylashgan
bo'ladi. Keyinchalik orqa miyaga nisbatan umurtqalarning o'sishi tez-
lashgan sari umurtqa oraliq teshiklardan o'tayotgan nerv ildizlarini o'zi
bilan pastga tortadi. Natijada orqa miyadan chiqayotgan nerv ildizlari
pastga tomon qiyshayaveradi. Orqa miyadan hammasi bo'lib 31 juft nerv
chiqadi. Bulaming har biri bitta segment (jami 31 segment) deb ataladi.
Segmentlar bo'yin qismida 8 ta, ko'krak qismida 12 ta, bel qismida 5 ta,
dumg'aza qismida 5 ta va dum qismida 1 ta juft bo'ladi.
Orqa miya nerv ildizlari bo'yin qismida gorizontal yo'nalsa, ko'krak
qismida qiyshayib, I—II umurtqada, bel va dumg'aza
qismlarida esa III
va IV umurtqada pastga tushib, so'ngra umurtqa oraliq teshikdan o'tadi.
Natijada nerv tolalari yig'ilib, dumg'aza qismida ot dumini hosil qiladi.
Orqa miya yo'g'onligi hamma joyda bir xil bo'lmaydi. II bo'yin
umurtqasi bilan ko'krak umurtqasi oralig'ida bitta bo'yin yo'g'onlashma-
sini, ikkinchisi
ko'krak umurtqalaridan boshlanib, konusgacha davom
etgan bel yo'g'onlashmasini hosil qiladi. Bunday yo'g'onlashmalar qo'l
va oyoqlarga boradigan nervlardan paydo bo'ladi.
Orqa miya sirti nerv tolalaridan iborat oq va markaziy nerv hujayrala
ri joylashgan kulrang moddalardan tuzilgan. Kulrang modda orqa miyaning
uzunasi bo'ylab joylashgan bo'lib, ko'ndalangiga qarab kesishganda
kapalak shaklida yoki «N» harfi shaklida ekanini ko'rish mumkin. Uning
markazidan markaziy kanal o'tadi. Kulrang moddalaming oldingi
tomonida
(o'ng va chap tomonda) bir oz kengaygan bir juft oldingi shoxlar, orqa
tomonda esa, aksincha, toraygan bir juft shoxlar (o'ng va chap tomonda)
tafovut etiladi. Oldingi va orqadagi shoxlar o'zaro oraliq soha vositasida
qo'shilib turadi. Ana shu oraliq sohadan yon tomonga (birinchi ko'krak
segmenti bilan uchinchi bel segmenti sohasida) yon shoxlar turtib chiqqan.
Oldingi shoxlarda yirik harakatlantiruvchi hujayralar joylashgan bo'lib,
ulaming uzun shoxlari harakatlantiruvchi ildizlarni hosil qiladi.
Kulrang moddalaming orqadagi shoxlarida kichik sezuvchi hujayralar
joylashgan. Ulaming shoxlari sezuvchi ildizlarni hosil qiladi. Yon shoxlarda
esa vegetativ (simpatik) nerv hujayralari bo'lib, ulaming shoxlari oldingi
ildizlar tarkibida chiqadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Orqa miyaning oq moddasi nerv tolalaridan iborat bo'lib, ular o'tkazish
yo'llari vazifasini bajaradi. Oldingi ildizchalaming harakatlantiruvchi to
lalari orqa miyaning oq moddasini tashkil qilishda kamroq ishtirok etadi.
Oq moddada ko'proq orqa ildizchalarning tolalari bo'ladi. Chunki orqa
ildizchalar tarkibida
nerv tolalaridan tashqari, sezuvchi tugunchalar ham
mavjud. Tugunchalardan chiqqan o'simtalar ikkita shoxchaga bo'linadi.
Ulaming bitta shoxi periferik nervga qo'shilsa, ikkinchisi orqa ildizcha
tarkibida orqa yon egat orqali orqa miyaga kiradi va ikkita shoxchaga
bo'linadi. Ulaming bittasi oq modda tarkibida yuqoriga, ikkinchisi pastga
tomon yo'naladi. Bu tolalardan tashqari, kulrang moddaning orqa shoxla-
rida joylashgan hujayralardan
ham tolalar chiqib, orqa miyaning boshqa
qismlari va uzunchoq miya bilan ham qo'shiladi. Orqa miyaning oq
moddasida yuqorida aytilgan tolalardan tashqari, bosh miyadan keluvchi
tolalar ham joylashgan.
Kulrang modda orqa miyaning pastki qismida oq moddaga qaraganda
ko'proq bo'ladi, o'rta, ko'krak segmentlaridan boshlab yuqoriga ko'taril
gan sari, aksincha, oq modda ko'payib boradi.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
