O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

67. Gipertoniya va aterosklerozlami bilasizmi?
68
. Limfa sistemasi qaysi qismlardan iborat?
69. Limfa tomirlarining tuzilishi.
70. Limfa tugunlarining tuzilishi.
71. Ko'krak limfa yo'lining tuzilishi. Limfa to'qimalari qaysi a’zolarda joylashgan?
72. Oyoqning limfa tomirlari va tugunlari.
73. Chanoqning limfa yo'llari va tugunlari.
74. Bosh, bo'yin limfa yo'llari va tugunlari qayerdan o'tadi?
75. Taloqning tuzilishi va joylashuvi.
NERV SISTEMASI (NEVROLOGIYA)
Nerv sistemasi organizmda hayotiy muhim funksiyalami bajaradigan, 
barcha a’zolar ishini boshqaradigan, tartibga soladigan, organizmni ta­
shqi muhit bilan bog'laydigan sistemadir.
Nerv sistemasining asosiy qismini 
nerv hujayralari tashkil qiladi. Har bir 
hujayra o'zidan chiqqan kalta shoxchalar 
(dendrit) va bitta uzun tola (akson) bilan 
birga neyron deb ataladi. Neyron nerv 
sistemasining negizi hisoblanadi yoki, bo- 
shqacha aytganda, nerv sistemasi neyron- 
lar to'plamidan iborat (175-rasm).
N erv h u ja y r a la r i, a s o sa n , nerv
sistemasining markaziy qismida (bosh 
va orqa miyalarda) joylashgan. Ulaming 
tolalari periferik nervlarni hosil qiladi.
Har bir nerv tolasi retseptor (nerv tola­
larining oxiri) b o 'lib tugaydi. Nerv 
hujayralari o'zaro aloqalanuvchi tola
175-rasm. Neyronning tuzilishi.
1 -  dendritlar; 2 - sinaps; 3 - hujayra tanasi; 4 -
miyelin parda; 5 - harakatchan nerv oxiri.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchlarining bir-biriga tegib turishi (sinaps) orqali qo'shilib turadi. Perife­
rik nervlar, asosan, markazga tomon yo'naluvchi (sezuvchi — afferent) 
tolalardan va miyadan a’zolarga boruvchi markazdan uzoqlashuvchi (hara­
katlantiruvchi — efferent) tolalardan iborat. Afferent va efferent tolalar 
o'tkazish yo'llarini hosil qiladi. Shuning uchun markaziy va periferik 
nerv sistemasi birlashib, o 'z vazifasini bajaradi. Jumladan, nerv tolalari­
ning oxiri retseptorlar orqali ichki va tashqi muhit sezgilarini qabul qilib, 
afferent tolalar orqali markazga (orqa yoki bosh miyaga) yetkazib beradi. 
U yerdagi hujayralar sezgilarni o'ziga olib tahlil qiladi va zarur bo'lgan 
javob reaksiyalarini efferent tolalar orqali ishchi a’zolarga yetkazib beradi. 
Shunday qilib, sezgi tolalari nerv hujayralari orqali qo'shilib, harakat­
chan tola — refleks ravog'ini tashkil etadi. Ko'pincha, refleks ravog'iga 
yuqorida aytib o'tilgan ikki neyrondan tashqari, yana qo'shim cha uchin­
chi neyron (konduktor) ham kiradi. Bu neyron sezuvchi neyron bilan 
harakatlanuvchi neyron o'rtasida joylashadi va ularni bir-biriga qo'shib 
turadi. Shunday qilib, nerv sistemasi quyidagi uch qismdan tuzilgan: 1) 
retseptorlar tashqi yoki ichki muhitdan ta’sirotni qabul qilib, markazga 
intiluvchi (afferent) neyronga o'tkazadi; 2) konduktor neyron vositasida 
ta’sirot sezuvchi neyrondan harakat qiluvchi neyronga o'tadi; 3) effektor 
(markazdan uzoqlashuvchi neyronlar) orqali ta’sirotlar (javoblar) ishchi 
a’zolarga yetib boradi. Ta’sirotlar tashqaridan terilar, sezgi a ’zolari orqali 
ichki a’zolar, suyaklar va muskullardan boradi (176-rasm).
Markaziy nerv sistemasini tashkil etgan bosh va orqa miya ikki xil 
(kulrang va oq) moddalardan tuzilgan. Kulrang modda nerv hujayralari- 
dan, oq modda nerv tolalaridan iborat. Kulrang modda, asosan, bosh 
miyaning po'stloq qavatida joylashgan bo'lib, nerv sistemasining eng
muhim (oliy) qismidir. Bosh miyaning 
po'stloq qismida ichki va tashqi mu- 
hitdan olingan ta’sirotlami qabul qilib, 
kerakli bo'lgan javoblarni nerv tolala- 
riga yo'naltiradi. Binobarin, bosh mi­
yaning po'stloq qavati organizmning 
hamma qismlarini idora qiladi.
Orqa miyada kulrang modda uning 
ichki qismida joylashgan bo'lib, atro- 
fini oq modda (nerv tolalari) o 'rab
turadi.
O rg an izm d ag i nerv to la la ri va 
ulaming markaziy qismi vazifalari va 
tuzilishiga qarab shartli ravishda ikkiga 
bo'linadi:
1. 
S o m a t i k
( t a n a )
n e r v
s i s t e m a s i — k o 'n d a la n g -ta rg 'il